ریاضت و صوم،

ریاضت: رام کردن و پرورش ستور، و در نزد عرفا، از اغراض نفسانى اعراض کردن و بعضى آن را عبارت از تهذیب اخلاق دانسته‏اند و برخى گفته‏اند که ملازمت نماز و روزه و مراقبت اوقات روز و شب است از هر چه موجب گناه و ملامت باشد بهمراه دورى از صحبت خلق، و مى‏توان ریاضت را اینگونه هم تعریف نمود: مجموع اعمال و تروکى که سالک بدستور پیر و مرشد انجام مى‏دهد.

جوع: گرسنگى، تمرین بر مقاومت گرسنگى و بتدریج تحت نظر و با برنامه درنزد عرفا گرسنگى یکى از ارکان اصلى مجاهده است و براى کسر شهوت و تحمل بیدارى و سهر که آن نیز رکنى است عظیم، جوع را لازم مى‏شمرده‏اند و ابو حامد غزالى ده فائده‏ى براى آن ذکر کرده است.[1]

 توبه: باز گشت و رجوع، باز گشت از معصیت بطاعت، باز گشت بخدا، توبه مرکب است از علم به عقوبت گناه و خطر و آفت آن که نتیجه‏ى آن پشیمانى و ندامت بر گذشته و فوات مطلوب است و ازین ندامت معنى دیگر بحصول مى‏پیوندد که اراده و اهتمام بتدارک ما فات است و توبه ازین سه عامل (علم به عقوبت، ندامت، اراده‏ى تلافى و تدارک) بوجود مى‏آید، اهل سیر وسلوک، توبه را اولین مقامات و نخستین قدم سلوک و مقدم بر خلوت و مجاهده و انواع دیگر از ریاضات مى‏دانند. پس توبه عقد قلب است بر ترک معصیت و اقبال بر طاعت، و دوام آن مشروط است بکسر شهوت و مداومت بر مجاهده و خلاف نفس و چنان که اشاره کردیم گرسنگى را عرفا یکى از عوامل شکستن شهوت و قهر نفس محسوب داشته‏اند و بنا بر این ریاضت و دوام مجاهده و گرسنگى رکنى است که دوام توبه بدون آن در معرض خطر است و اگر سالک مراقب احوال نفس خود نباشد هر آنى ممکن است که آرزوى دنیا در دل وى نیرو گیرد و میل بمعصیت، اساس توبه را هر چند محکم باشد فرو ریزد و در هم شکند چنان که خواجه حافظ مى‏گوید:

            اساس توبه که در محکمى چو سنگ نمود             ببین که جام زجاجى چه طرفه‏اش بشکست‏

دیوان حافظ، ص 19

            بعزم توبه سحر گفتم استخاره کنم             بهار توبه شکن مى‏رسد چه چاره کنم‏

همان مأخذ، ص 240

( 469) در یکى از کتابها و طومارها ریاضت و گرسنگى را رکن اعظم توبه قرار داده بود.

ترجیح جود و ایثار بر ریاضت،

جود: بخشش، بخشش چیزى بدون توقع عوض و بى ‏وجود استحقاق و سؤال کسى که بخشش براى اوست، مقابل: کرم که مشروطست به استحقاق و سؤال. و بعضى گفته‏اند که سخاء آنست که بدهد و مثل آن را براى خود باقى گذارد، وجود، آنست که بیشتر را بدهد و کمتر را براى خود نگاه دارد و ایثار، آنست که قدر کفایت معیشت را بدهد و چیزى براى خود نگذارد.

چرا جود بر ریاضت ترجیح دارد؟ چون جود بخشش بدون عوض و غرض است بنا بر این، مفاد آن ترک التفات و عدم توجه بغیر حق و فناء از حظوظ نفسانى است و بدون این شرط تحقق نمى‏پذیرد و نوعى از مدارج فنا و نیستى است در صورتى که ریاضت براى خلاص و رهایى خود است و بى‏شک خالى از دید خود و حب ذات نتواند بود و مى‏توان گفت که ریاضت معلول است وجود از هر علتى منزه است. و نظر بهمین نکته آن را بر ریاضت ترجیح مى‏دهد.

( 470) در کتاب دیگر نوشته بود ریاضت بى‏فایده است و در این راه جز بذل و بخشش سودى ندارد.

ترجیح توکّل بر ایثار،

توکل: واگذاشتن کار بخدا، و در اصطلاح حکما وعرفا، حالتى است قلبى که منشا آن یقین سالک است باین که حق تعالى بمصالح بندگان، علم تمام دارد و در نهایت قدرت است و شفقت و عنایت و رحمتش بى‏نهایت است و چون این امور بر سالک مشهود افتد و بیقین بداند که جز حق تعالى هیچ موثر و فاعلى وجود ندارد، در نتیجه‏ى آن حالتى، که آن را توکل مى‏گویند در قلبش حاصل مى‏شود . بنابراین می توان توکل را بدین گونه تعریف کرد که: قطع علاقه از اسباب و اعتماد بر مسبب الاسباب.

تسلیم: انقیاد است نسبت به احکام و قضا و قدر الهى و آن نتیجه‏ى توکل است.

( 471) در آن یکى گفته بود که جود و ریاضت تو شرک است.( 472) بجز تسلیم و توکل در رنج و راحت همه اینها مکر و دام است‏.

محتوای سخن عرفانی مولانا که به صورت دستورالعمل مطرح می کند ،عبارت است ازبیان فضیلت توکل وتسلیم برجوع و جود .چراکه جوع وجود هر یک بتنهایى کار و عمل بنده است و از این رو مستلزم بقا و وجود اوست و عمل و رویت عمل نیز باقى است بدلیل آن که گرسنگى را براى کسر شهوت تحمل مى‏کند و ناچار بدان است وبه نتیجه‏اى که از آن مى‏گیرد نظر دارد ، همچنین جود بقاى بنده و فعل او را متضمن است هر چند که براى غرض و عوضى نباشد بر خلاف توکل که مبتنى است بر توحید افعالى و نادیدن تاثیر هر چیزى که جز خداست و بنا بر این جوع و جود را شرک مى‏شمارد و توکل را طریق نجات مى‏داند.

باید دانست که توکیل از وکالت گرفته شده است. در مثال عرب چنین گفته مى‏شود: وکّل فلان امره الى فلان، این کار وقتى است که کسى به دیگرى اعتماد کرده و کار خود را به آن واگذارد، بنا بر این توکّل عبارت است از این که فقط بر وکیل اعتماد قلبى دارد.

   انسان از خشم خدا رهایى نمى‏یابد مگر با توکّل حقیقى بر خداوند متعال آن چنان که شایسته توکّل به اوست‏

پیامبر خدا (ص) فرموده است: «هر کس از غیر خدا دل ببرد و فقط به او دل ببندد خداوند تمام هزینه زندگى او را تأمین مى‏کند و روزى او را از جایى که خود گمان ندارد تأمین مى‏فرماید و هر کس به دنیادل ببندد و فقط به آن امید داشته باشد خداوند تعالى او را به دنیا وا مى‏گذارد». تحقّق یافتن توکّل به این صورت است که توکّل را در نفس خود کشف کنى و باید اعتقاد قطعى داشته باشى که تمام اسباب و مسبّبات به خداوند متعال مربوط است و خداوند متعال براى کفایت بندگان، علم و قدرت کامل دارد. و گذشت و بخشش و توجّه کامل به بندگان دارد، چون در آن سوى قدرت و دانش و عنایت او بخشش و عنایتى نیست و در این صورت انسان هرگز به غیر خدا، حتّى به خود و نیروهایش، توجهى ندارد، در این موقع است که انسان خود را بطور کامل تسلیم خدا مى‏کند و از توکّل بر غیر خدا بیزارى مى‏جوید. اگر در نفس خود این حالت را نیافتى به این دلیل است که تمام یا بعضى از عوامل و اسباب یاد شده ناتوان گردیده و یا نیروى واهمه در معارضه با یقین پیروز شده است.

تفاوت درجه و میزان توکّل بر خدا، در اشخاص بستگى به ضعف و شدّت و کم و زیادى همین عوامل دارد.