خدمت بر توکّل ترجیح دارد،

خدمت: رسیدن به حاجات مردم و رفع و تخفیف آلام درونى و بیرونى آنهاست و نیز بجاى کسى کار کردن است و کسى که این امر را بر عهده مى‏گیرد باید بردبار و صبور باشد و سود و منفعت دیگران را بر آن خود ترجیح دهد و چون خدمت مستلزم صبر و تحمل است بناچار در مداومت آن هوى و آرزو شکسته مى‏شود علاوه بر آن که سالک خدمتگزار شادى بدل خلق مى‏رساند که در آن، برکتهاست و یکى از وظایف انسانیت است. چنان که سعدى نیز مى‏گوید.[1]:

            طریقت بجز خدمت خلق نیست             بتسبیح و سجاده و دلق نیست‏

  ( 473) در کتاب دیگر خدمت را سرمایه سعادت دانسته و توکل را خالى از حقیقت قلم داده بود.

عرفا خدمت را از طرق مجاهده با نفس مى‏دانسته‏اند و بدین جهت سالک را بتشخیص خود بانواع کار از قبیل جارو زدن مساجد و آشپزى و قیام بامور مسافران و تیمار ستوران وا مى‏داشته‏اند تا سالک تنبل و نیز خود بین ببار نیاید و نوع دوست و خیر خواه باشد، در طریقه‏ى مولویه تا همین اواخر که در ترکیه بساط آنها بر چیده شد سالک مکلف بوده است که مدت هزار و یک روز بعدد حروف «رضا» خدمت کند. اما ترجیح آن بر توکل براى اینست که متوکل بفکر خود است و خدمتگزار در اندیشه‏ى دیگران.

طرح عقیده اباحتیان و ردّ عقیده آنها،

بهر کردن نیست شرح عجز ماست‏: یعنی آنچه امر ونهی شده است برای آن نیست که ما اجرا کنیم، برای آن است که معلوم شود ما قادر به انجام اوامر پروردگار نیستیم وهدف باز نمودن عجز ماست، به اصطلاح فقها: امر تعجیزی است.

گفته که عجز خود مبین: سخن از طوماری است که وزیر درآن گفته است: خود را نباید عاجز پنداشت، قدرتی که پروردگار به انسان عطا کرده است نعمتی است واگر بنده خود را ضعیف پندارد، کفران نعمت کرده است.

هوست: هو در عربى ضمیر مفرد غایب است و صوفیه آن را بر ذات بحت و مطلق بدون اعتبار اسماء و صفات و یا هستى اللَّه اطلاق مى‏کنند . اما اینکه از الله تعبیر بغایب مى‏کنند از آن جهت است که وجود محض جامع جمیع کمالات است و استیفاء و رسیدن بکمال شهود آن هرگز میسر نمى‏گردد و بدین مناسبت در عین مشهود بودن مانند چیزى است که غایب باشد و دلیل آن که حق را بنام الظاهر و الباطن مى‏خوانیم نیز همین است.

 ( 474) در دیگرى نوشته شده بود امر و نهى تماماً براى معلوم ساختن عجز ما است از عمل به آنها.( 475) تا ناتوانى عمل به آنها را دیده وتوانایى خالق را ادراک کنیم.( 476) در آن یکى گفته بود خود را عاجز مبین زیرا کفران نعمت خداوندى است. ( 477) قدرت و توانایى خود را ببین که این قدرت از خداوند است و نعمتى است که او بخشیده.

ظاهرا مولانا طریقه‏ى صوفیه‏ى اباحیه را که بسقوط تکلیف و اباحه‏ى محرمات قائل بوده‏اند تقریر نموده است. چراکه آنها می گویند: آنچه امر ونهی در شریعت شده است برای آن نیست که ما اجرا کنیم، بلکه برای این است که معلوم شود ما قادر به انجام اوامر پروردگار نیستیم وهدف آشکار نمودن عجز وناتوانی ماست.

ظاهرا مبناى این نظریه همان مطلبى است که در علم معانى و اصول فقه راجع به «امر تعجیزى»[2] مى‏خوانیم و آن صیغه‏ى امریست که مفاد آن، بیان عجز مخاطب است نه اتیان مأمور به نظیر:« فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ »[3] که مقصود از آن، بیان عجز عرب بود زیرا آوردن سوره‏ى مثل قرآن امتناع داشت بقرینه‏ى:« فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» . چه آن که مقتضاى ( لن) در کلام عرب نفى تابید است و فعلى که بعد از آن واقع مى‏شود هرگز بحصول نخواهد پیوست ولى در این ابیات، تعجیز شامل نهى نیز شده و نتیجه‏اى که از آن گرفته مى‏شود سقوط تکلیف و عدم تعبد نسبت باوامر و نواهى است. براى اطلاع از عقیده‏ى اباحیه، رجوع شود به کتاب: تلبیس ابلیس.[4].