حقیقت انسانیت مسجود فرشتگان

انتقاد اختر شناسان،

قدرت حق بر تبدیل خواص و آثار،

همت: یعنی توجه مرد راه خدا.

سوی اختر تاختی: یعنی به ستارگان روی آوردی، منظور این است که همت و توجه مردان راه خدا نباید به علم نجوم معطوف شود، زیرا اخترشناس و طالع‌بین که مسائل هستی را به تأثیر سعد و نحس مربوط می‏کند از حقیقت انسانیت آگاهی ندارد.

آدم مسجود: حقیقت انسانیت است که جامع و مظهر ذات و جمیع اسما و صفات الهى است که عالم خلق و آفرینش ظهور آنها محسوب مى‏شود و باین اعتبار آینه‏ى حق و خلق است و چون غرض از ایجاد، معرفت حق بود و هیچ یک از مراتب وجود، استعداد آن نداشته که حق را بنحو کمال و تمام بشناسند مگر انسان بدین دلیل حقیقت انسانى غایت ایجاد نیز هست و آفرینش محفوظ ببقا و دوام اوست و سر آن که آدم یعنى حقیقت انسانیت، مسجود ملایک واقع شد همین جامعیت بود زیرا فرشتگان در عالم خود محدوداند و از مرتبه‏ى خود عبور نتوانند کرد و از نعمت عشق که محرک اصلى آفرینش است ذاتا نصیبى ندارند و بسبب همین محدودیت و بى‏نصیبى آدم را نشناختند و زبان اعتراض بر خلقت وى گشودند تا آن گاه که بجامعیت او پى بردند.[1]

مضمون سخن مولانا اشاره دارد به آیه:«وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَى وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ»:و (یاد کن) هنگامى را که به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع کنید!» همگى سجده کردند؛ جز ابلیس که سر باز زد، و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانى و تکبرش) از کافران شد .[2] وآیه:«وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ»:ما شما را آفریدیم؛ سپس صورت بندى کردیم؛ بعد به فرشتگان گفتیم: «براى آدم خضوع کنید!» آنها همه سجده کردند؛ جز ابلیس که از سجده‏کنندگان نبود.[3] وآیه:«إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِینٍ.فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ. فَسَجَدَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ.إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنْ الْکَافِرِینَ »: و به خاطر بیاور هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشرى را از گل مى‏آفرینم!هنگامى که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم، براى او به سجده افتید!»در آن هنگام همه فرشتگان سجده کردند،جز ابلیس که تکبّر ورزید و از کافران بود!.[4] ودر سوره های حجر،آیه ، اسراء،آیه61، کهف،آیه 50، طه،آیه 116، همین مضمون تکرار شده است.

مسجود، جسم خاکیِ آدم نیست، بلکه روح والای اوست که ظرفیت معرفت الهی را دارد. این روح والاست که خداوند امانت عشق و معرفت خود را به او می‏سپارد :«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»: ما امانت (تعهّد، تکلیف، و ولایت الهیّه) را بر آسمانها و زمین و کوه‏ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند؛ امّا انسان آن را بر دوش کشید؛ او بسیار ظالم و جاهل بود، (چون قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خود ستم کرد)![5]؛ و یا به قول حافظ:

برف: کنایه از حیات مادی وآثار وتعینات این جهانی است.

تاب خور: یعنی تابش آفتاب، ومنظور این است که خورشید معرفت حق چون بر دل بتابد تمام علائق این جهانی را چون برف آب می کند وخود پرستی را ازمیان برمی دارد.

وزر: بار و سنگینى، گناه.  

( 544) بلند پروازى کرده سراغ ستارگان رفتى و آنان را براى پرستش انتخاب کردى ولى آدم را که مسجود حقیقى بود نشناختى. ( 545) اى ناخلف آخر تو فرزند آدمى تا کى پستى را شرف و اوج را حضیض مى‏پندارى؟( 546) تا چند بخود مغرور شده و مى‏گویى من عالم را مى‏گیرم و چنان بزرگ مى‏شوم که عالم را پر کنم.( 547) اگر سرتاسر عالم پر از برف شود یک تابش خورشید در یک چشم بهم زدن همه را آب مى‏کند. ( 548) زور شاه و زور صدوزیر وصد هزار چون ترا خداوند از یک شراره نابود مى‏کند.

مولانا می گوید: اگرچه اختران یا کواکب نیز از آثار حیات مادی و این جهان هستند، اما همت و توجه مردان راه خدا نباید به آنها معطوف شود. چرا که اخترشناس و طالع‌بین که مسائل هستی را به تأثیر سعد و نحس مربوط می‏کند از حقیقت انسانیت آگاهی ندارد و نمی‏‏داند که حقیقت انسان چنان عظمتی دارد که فرشتگان می‌بایست به فرمان پروردگار به آن سجده کنند. مولانا می گوید: به‌‌راستی هنگامی‏که آفتاب معرفت الهی بر دل بتابد تمام علایق و تعیّنات حیات مادی و این جهانی را چون برف آب می‏کند و خود پرستی را از میان بر می‏دارد و یک شرار عنایت و توجه خداوند می‏تواند تباهی و بدکاری شاهان و وزیران و صدها و هزاران مثل ایشان را از میان بردارد و همان اسباب گمراهی را به صورت وسیله هدایت درآورد.