طرح مسئله وحدت وجود

وصف فنای افعالی

زخمه:یعنی زدن مضراب بر سیم های ساز.

صَدا: پژواک وبازگشت صدایی است که در کوه می پیچد.

ای خوش صفات: یعنی پروردگار که دارای صفات نیکو واسماء حسناست.

 ( 598) ما چون سیمهاى چنگى هستیم که تو مضراب به آن مى‏زنى این آه و زارى اگر چه بصورت از ما است ولى در واقع زارى تو است که بگوش مى‏رسد. ( 599) ما چون نى هستیم که تو بر آن مى‏دمى و نواهاى آن از تو است یا چون کوهى هستیم که آواز تو در آن منعکس مى‏گردد.( 600) ما چون صفحه شطرنجیم که بازیکن آن تویى و برد و باختها متعلق بتو است.

مولانا در این ابیات می گوید: ما هر چه می‏کنیم بازتاب تأثیر الهی است. انسانِ کامل هیچ نگاه استقلالی به افعال خود ندارد و این همان وصف فنای افعالی است؛ یعنی سقوط رؤیتِ فعلِ خود و شهود فعلِ حق‌تعالی. در این حالت هر چه از انسان سر می‏زند به فاعلیت حق نسبت می‏دهد و هستی خود یا وجههْ نفسانی برای او متصور نیست تا فاعلیت را به خود منسوب نماید.استاد فروزانفر می گوید: این ابیات وصف فناء افعالى است که یکى از مراتب فناست و آن، سقوط رویت فعل خود و شهود فعل حق تعالى است از آن جهت که انسان را وجهه‏اى است الهى که فاعلیت او قائم بدان است و وجهه‏اى است نفسى که به اعتبار آن افعال را بخود نسبت مى‏دهد و هر گاه بسبب دوام مجاهدت و ریاضت، حق تعالى دیده‏ى سالک را روشنى بخشد و سرمه‏ى ( ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى‏)[1] ، در چشم وى کشد آن وجهه‏ى نفسى از پیش برداشته مى‏شود و آن وجهه‏ى الهى که اصل است باقى مى‏ماند و در آن حالت سالک هیچ فعلى را بخود منتسب نمى‏بیند و سلب فعل از وى درست و صواب مى‏آید و کسى که بدین مرتبه رسد نزد صوفیان بمقام فناء افعالى رسیده است، این حالت یعنى عدم استشعار بوجهه‏ى نفسى گاه براى مردم عادى نیز دست مى‏دهد چنان که از غلبه‏ى ترس و غضب و یا سرور مفرط، آدمى ممکن است آوازى را نشنود یا کسى را که در برابر اوست مشاهده نکند پس عجب نیست اگر سالک در شهود قدرت حق بدان مایه از ذهول رسد که خود را در بازد و نسبت فعل را بخود نبیند. مولانا براى تقریر این مطلب چنگ و ناى و کوه و سواره و پیاده‏ى شطرنج را مثال مى‏آورد که بحسب ظاهر هر یک به آوازى و عملى منسوب است و در حقیقت آن، فعل چنگى و ناى زن و آواز دهنده و شطرنج باز است و آنها جز اسباب و ادواتى بى‏جان نیستند، این ابیات چنان که عموم شارحان مثنوى گفته‏اند مقوله‏ى مولانا و بر سبیل مناجات است ولى مى‏توان گفت که وصف حالت مرید و سالک رسیده و ریاضت دیده است بدین تقریر: سالک وقتى که قدم در راه سلوک مى‏گذارد داراى شخصیت و انیتى است ساخته‏ى وهم و تقلید و صفاتى ناپسند و زشت و یا پسندیده ولى دستخوش تغییر و تبدیل که به تاثیر عوامل درونى و بیرونى در نوسان است آن گاه بر اثر همت پیر و بمدد هدایت و رعایت وى آن شخصیت در هم مى‏شکند و آن صفات در مدتى بنسبت استعداد سالک و عنایت پیر باوصاف نیک و ثابت بدل مى‏شود و حالت سالک از تزلزل به استقامت مى‏گراید و بمقام اطمینان و سکینه، نائل مى‏آید، این در هم شکستن شخصیت در حکم میرانیدن و آن تغییر حالت بمنزله‏ى ایجاد شخصیت جدید و آفرینش نو و زندگى بخشیدن است و بنا بر این، سالک در حال وصول بکمال ساخته‏ى همت پیر و آفریده‏ى عنایت اوست و هر چه از وى بظهور آید خواه از احوال درون و یا اعمال برون از ایجاد پیر است و بدو باز مى‏گردد چنان که از وى آغاز شده است و شاید نظر بدین مطلب است که سالک پیر خود را از خدا جدا نمى‏بیند و بنظر فرق نمى‏نگرد. این نکته را مى‏توان تایید کرد به آیه‏ى: مَنْ یُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اَللَّهَ[2] و آیه‏ى: إِنَّ اَلَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اَللَّهَ یَدُ اَللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ[3] .

تو ما را جان و جان: خطاب به پروردگار است،یعنی هستی ما توهستی.

هستی‌ها‌ی ما : یعنی همین جلوه های مقید ومشروط.

تو وجود مطلقی فانی نما: وجود مطلق، وجود بی هیچ قید وشرطی، فانی نما، یعنی درعالم ظاهر تو را به چشم ظاهر نمی توان دید.

وجود مطلق: وجود بنحو شمول و احاطه و بدون اعتبار هر گونه قید و شرطى از ایجاب و سلب و بى‏ملاحظه تعینات و عدم آنها.

 ( 601) اى جان جانهاى ما ما کیستیم که با وجود تو اظهار هستى کنیم. ( 602) ما همگى نیست هست نما بوده و تو هستى مطلقى که فانى نما هستى.

تو جانِ جان ما هستی، ما چه کسی باشیم که با وجود تو ادعای بودن کنیم ما هستی‌نداریم. وجود مطلق و وجود بی‏هیچ قید و شرط، تو هستی اگرچه در عالم ظاهر نمی‏‏توان تو را به چشم ظاهربین دید.

پروردگار، وجود مطلق و واجب‌الوجود است و این وجود، یکی بیش نیست اما وقتی که تجلّی این وجود مطلق در شرایط و مقیدات گوناگون صورت می‏پذیرد، عالم کثرت را می‏سازد که موجوداتِ جهانِ خاکی اجزای این عالم‏اند. هستی‌های ما، همین جلوه‏های مقید و مشروط است.

بعقیده‏ى محققین صوفیه[4] وجود حقیقتى است واحد و یگانه که اقتضاى او طرد عدم و نیز وجوب و منشایت اثر است، این حقیقت داراى دو وجه است: وجهى به اطلاق و عدم شرط و آن وجود حق است و وجهى به تقیید و تعین و آن خلق است پس حق و خلق یک حقیقت است و کثرت، ظهور مرتبه‏ى اطلاق در مراتب تقیید و تعین است و آن امرى اضافى و نسبى است و بنا بر این حق در حد ذات خود موصوف باسم (الباطن) و در مرتبه خلق موصوف است باسم (الظاهر) و این اختلاف در عنوان است نه در اصل حقیقت و سالک وقتى که از خود و صفات خود فانى گردد بدان معنى که موثرى جز خدا نبیند آن گاه ممکن است شهود وى بیشتر قوت گیرد و حجاب تعین و کثرت از پیش چشمش برداشته شود و در آن حال خلق را بنظر فنا نگرد و بدان حقیقت رسد که گفتیم یعنى وجه خلقى را اعتبارى و فانى در وجه حق مشاهده کند، این حالت را صوفیه فناى ذات و فناى ذاتى مى‏گویند، مولانا پس از آن که فناى فعل را بمثالى از چنگ و کوه و ناى و شطرنج بیان فرمود اکنون بفناى ذاتى اشارت مى‏کند و ممکن است بگوییم که این ابیات نیز اشارت به فناى فعلى است از آن جهت که هر گاه چیزى بحقیقت وجود نداشته باشد بطریق اولى فعل و عملى را بدو اسناد نتوان داد. و چون ادارک مطلق جز بنحو اجمال میسر نیست از آن جهت که ذهن تا چیزى را محدود و مشخص نکند ادراک نتواند نمود و مطلق آنست که تعین را بدو راه نباشد بدین مناسبت وجود مطلق را (فانى نما) خوانده است و شاید مقصود آن باشد که وجود از فرط قرب و ظهور دور و مختفى است چنان که هم مولانا گفته است:

            مى‏رود بى‏روى پوش این آفتاب             فرط نور اوست رویش را نقاب‏

مثنوى، ج 3، ب 691

این معنى را مولانا بمثالى از خاک و باد که محرک خاک و خود ناپیداست نیز وصف کرده است. مثنوى، د 2، ب 1280 ببعد.