انسان مقهور تصرّف حق است،

طرح مسئله جبر و اختیار و تفاوت جبر با شهود جبّارى حق تعالى‏،

  بارگه، بارگاه: سراى و خیمه‏ى بزرگ که پادشاهان در آن جا طبقات مردم را اجازه دیدار مى‏داده‏اند، مجازا، عالم خلق و آفرینش،

دست جنباند به دفع: یعنی با حرکت دست مانع ایجاد آن نقش بشود.

وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ[1] :استاد فروزانفر درشرح این بیت وتفسیر این آیه چنین می گوید: معتزله و شیعه مى‏گویند که پرانیدن تیر و یا افشاندن خاک در حقیقت عمل حضرت رسول ص بود ولى چون حق تعالى او را تایید کرد و یا اثرى شگفت در فعل او نهاد این عمل به اعتبار حس و در واقع از پیغمبر ص بود ولى بلحاظ تایید یا اثر، فعل الهى بود و اشعریه آن را دلیل مى‏گیرند بر اینکه اعمال بندگان آفریده‏ى خداست و بشر، کاسب فعل است بدین معنى که در وقت حصول داعى فعل، اراده حق تعالى فعل را بر دست بنده جارى مى‏کند پس بشر واسطه یا محل حصول فعل است نه موجد آن و مى‏گویند که نفى فعل درین آیه ناظر به ایجاد، و اثبات آن نظر به کسب است. صوفیه آن را تعبیرى از فناء افعالى مى‏گیرند که سالک در آن مقام خود را مقهور تصرف حق مى‏بیند و وجهه‏ى نفسى او که مناط اسناد فعل است بکلى مضمحل و نابود مى‏شود ولى چون پیغمبر ص بدرجه‏ى بقاء بالله نیز رسیده بود بدین جهت فعل بصورت نفى و اثبات وارد شده است. بقاء بالله درین مرتبه آنست که سالک پس از حصول فنا و اضمحلال وجهه‏ى نفسى، وجود خود را مرتبه‏اى از مراتب وجود حق مى‏بیند و فعل را بخود اسناد مى‏دهد لیکن به اعتبار وجهه‏ى الهى و نه وجهه‏ى نفسى. مقصود مولانا نیز همین فنا و ناچیزى بشر است نسبت بقدرت مطلقه‏ى حق تعالى.[2]

جبر: کسى را از روى اکراه و بناخواست بر کارى داشتن، اصطلاحا اسناد فعل بنده بحق تعالى، عقیده‏ى کسانى که مى‏گفتند بنده بهیچ روى قدرت بر فعل ندارد خواه بنحو موثر یا بصورت کسب[3] و میان انسان و جمادات در ظهور فعل هیچ تفاوتى نیست و هر چه از انسان بظهور مى‏رسد فعل و کرده‏ى خداوند است.[4]

جبارى: اسم مصدر از جبار که یکى از اسماء الهى است و در معنى آن خلافست بعضى آن را بمعنى بلند پایه و دور از دسترس و بعید المنال و برخى بمعنى شکسته بند و مرهم نه دردها و عده‏اى بمعنى کسى که به اکراه بر کار دارد گرفته‏اند، معنى اخیر درباره‏ى خداوند بدین گونه قابل تصور است که اراده‏ى حق تعالى نافذ است و هیچ مانع در اجراى خواست و مشیت او وجود ندارد. مولانا نیز همین معنى را اختیار فرموده است.[5]

( 616) نقش در مقابل قلم نقاش چون کودکى که در شکم مادر باشد عاجز و دست و پا بسته است. ( 617) خلق عالم در پیش قدرت تو چون گل و بوته‏هاى کارگاه گل دوزى در مقابل سوزن دوزنده عاجز و ناتوان هستند. ( 618) گاهى نقش دیو گاه تصویر آدم کشیده زمانى نقش شادى و گاه صورت غم را نمایش مى‏دهد.( 619) دستى نیست که براى دفاع بجنبش آمده و از کار او ممانعت کند و نطقى نیست که از نفع و ضرر دم زند.( 620) تو تفسیر این گفته را از قرآن کریم بخوان که مى‏فرماید وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اَللَّهَ رَمى‏ یعنى وقتى تیر انداختى تو تیر نینداختى بلکه خدا بود که تیر انداخت.( 621) اگر تیر اندازى مى‏کنیم این کار از ما نیست ما بمنزله کمانى هستیم که تیر انداز آن خداوند است.( 622) اینکه گفته شد جبر نیست بلکه بیان جبارى و عظمت خداوند است و یاد آورى جبارى او براى اظهار تذلل است .

مولانا می گوید: انسان مقهور تصرّف حق است، چراکه انسان شبیه تصویر و نقشی است که نقاش آن را به هر صورتی که بخواهد کشد. رابطهْ انسان با پروردگارِ خود چنین است که از خود نسبت به چگونگی خود اختیاری ندارد و پس از آفرینش، همان است که نقاش آفریده است و تا اراده حق در او تصرفی نکند، دگرگون نخواهد شد. قدرت حق همانند سوزن یا قلاب گلدوزی است که روی پارچهْ کارگاه هر نقشی را می‏دوزد و پارچه بی‏اختیار آن نقش را می‏پذیرد. دستی ندارد تا با حرکت آن مانع ایجاد آن نقش بشود. مولانا در تأیید این سخن و عجز خلق در پیش قدرت الهی، به قرآن کریم استناد می‏کند. در آیهْ شریفه سوره انفال آمده: تو نبودی که تیر افکندی خدا تیر افکند. در تفسیر این آیه بسیاری از مفسران گفته‏اند که انسان ابزار یا محل جلوهْ قدرت حق است. ما کمان و تیراندازش خداست.