زارى از شهود جبّارى است

زاری: یعنی عجز، ناتوانی.

‏اضطرار: یعنی بی چارگی.

خجلت: یعنی شرمنده گی، شرم، پوزش .

زجر شاگردان: یعنی تنبیه، تربیت آنان.

خاطر از تدبیرها گردان: یعنی ذهن ما برای تدبیر در زندگی و کارها به گردش در می آید واندیشه می کند.

( 623) زارى ما دلیل اضطرار و بى‏چارگى است و از طرفى خجلت ما از اعمال خود دلیل اختیار ما است بنا بر این دلالت بر جبر ندارد.( 624) اگر اختیار نیست این خجلت و شرم براى چیست و این افسوس و پشیمانى چه معنى دارد؟( 625) اگر اختیار نیست استادان چرا بشاگردان خود زجر داده و آنان را تنبیه و مجازات مى‏کنند اگر اختیار نداریم براى چه یک وقتى خاطر ما از تدبیرى که کرده‏ایم منصرف شده راه دیگرى بر مى‏گزیند و در راهى که بر گزیده قدم مى‏زند و همان طور که پسندیده و اختیار کرده عمل مى‏کند مگر معنى اختیار جز بر گزیدن و پسندیدن است. ( 621) اگر بگویى که او از جبر غافل بوده و ماه حقیقت در ابر وجود او پنهان شده است.

مولانا نگران است که خوانندهْ مثنوی یا شنوندهْ سخن او، کلام وی را نشانهْ اعتقاد به جبر تلقی نماید، زیرا جبریون می‏گفتند که انسان در آن‌چه می‏کند هیچ قدرت و اراده‌ای از خود ندارد و درست مانند سنگ یا چوبی است که دستی آن را به حرکت در می‏آورد. اما مولانا بشر را نه مطلقاً مجبور می‏داند و نه یک‌سره آزاد و مختار. اعتقادش در مورد پروردگار این است که مشیت حق‌تعالی با چنان قدرتی اعمال می‏شود که هیچ مانعی نمی‌تواند در برابر آن پایداری کند. ‌جبّاری پروردگار به معنای همین اعمال قدرت حق است. اما قدرت مطلق حق باعث نمی‏‏شود که انسان در هر کاری خود را مسئول نداند. ذکر جبّاری برای آن است که این قدرت مطلق را بشناسیم و ناتوانی و ناچیزی خود را در برابر آن ببینیم و به درگاه حق زاری کنیم و کمک بخواهیم. زاری و عجز ما نشانهْ آن است که در پنجهْ قدرت حق از خود اراده‌ای نداریم. برای خطا و گناه خود نیز باید پوزش بخواهیم و این عذرخواهی و خجلت، نشانهْ آن است که مسئولیم و در نیک و بد مختاریم. به همین دلیل استاد می‌تواند شاگردان را تنبیه کند. ذهن ما برای تدبیر در کارها به گردش در می‏آید و اندیشه می‏کند.

ممکن است کسی به این نظریه مولانا اشکال کند و بگوید: آن که در هنگام ناراحتی ورنج زاری می‏کند، از جبر و قدرت مطلق الهی غافل است و در آن هنگام ماهِ حق روی خود را از او پنهان کرده و او قادر به مشاهدهْ جمال حق و قدرت او نیست.

جرم: یعنی گناه، لغزش.

استغفار: یعنی طلب بخشش، توبه.

گزین: یعنی انتخاب، اختیار کردن.

پس یقین گشت: نتیج? ابیات پیشین است که نتیج? بیماری عاشقان حق، بیداری وشهود است نه غفلت.

( 627) این جواب خوبى دارد که اگر آن جواب را بشنوى از کفر گذشته بایمان مى‏گروى. ( 628) (پس درست گوش کن) آه و زارى هر کس در موقع بیمارى است. در موقع بیمارى است که شخص از خواب غفلت بیدار شده بیاد تواناتر از خود مى‏افتد.( 629) وقتى بیمار مى‏شوى از گناهان خود استغفار کرده‏. ( 630) زشتى گناهان در جلو دیده‏گانت مجسم شده اراده مى‏کنى که براه راست باز آیى. ( 631) و با خود عهد مى‏کنى که بعد از این جز طاعت و کار پسندیده از تو سر نزند. ( 632) پس معلوم مى‏شود که بیمارى ترا بیدار و هشیار مى‏سازد.

مولانا در پاسخ می‏گوید: نه، این‌طور نیست، حسرت و زاری هنگامی ‏است که انسان دردی دارد و آن درد او را بیدار نگه می‏دارد و در این بیداری است که جبّاری حق را مشاهده می‏کند. آن‌گاه از عجز خود به قدرت الهی پناه می‏برد و می‏نالد تا پروردگار او را از درد برهاند. البته مولانا ابتدا این بیماری را جسمی ‏تلقی می‏کند که در آن انسان از درد و رنج بر‌خاسته، از وزر گناهان استغفار می‏کند. سپس در بیت آخر نتیجه می‏گیرد که نتیجهْ بیماری عاشقان حق، بیداری و شهود است، نه غفلت.