آتش کردن پادشاه جهود و بت نهادن پهلوی آتش،که: هر که بت را سجود کند، از آتش  برَست

   نگاه نقّادانه به سخن مولانا، تا آنجا که تاریخ گواهی می دهد، همواره یهود خدا پرست‏بوده و هرگز بت پرست نبوده‏اند ولى در قصه‏ى اصحاب الاخدود اختلاف است که آنها را یهود در آتش افکندند و یا آن که پادشاهى بت پرست بود که ایشان را به آتش مى‏سوزانید تا از دین خود که یکتا پرستى بود باز گردند چنان که بعضى گفته‏اند که اصحاب الاخدود عیسوى بوده‏اند و بعضى روایت کرده‏اند که آنها دسته‏اى از مجوس بوده‏اند. ظاهرا مولانا روایات را بهم آمیخته و به پادشاه یهود نسبت داده است که پهلوى آتش بتى نهاد و عیسویان را بپرستش آن دعوت کرد.[1]

 ( 769) آن جهود سگ منش ببین چه تصمیمى گرفت آتش افروخت و بت را در پهلوى خرمن آتش نهاد.

نَفْس مادرِ همه بتها و خود پرستى منشأ همه شهوات است،

خود پرستی

کان که این بت را سجود آرد: آوردن بت و بت پرستی در داستان یک پادشاه یهودی از مواردی است که در ادبیات مذهبی وعرفانی ما، مظاهر ادیان پیشین به هم آمیخته ومولانا خود متوجه بوده است که جهود بت پرست نیست، لذا در بیت بعد منظورش را توضیح می دهد.

برَست: یعنی خواهد رست، نجات می یابد.

این بت نفس: یعنی خود پرستی که انسان را به پرستش بت های دیگر می کشاند وایمان را بر باد می دهد.

مادر بت‌ها: یعنی سرچشم? جوشان این بت ها، خواهشهای نفس است.

از آب می‌گیرد قرار: یعنی این جرقه را با آب هدایت وارشاد می شود خاموش کرد.

این دو: یعنی سنگ آتش زنه وآهن.

مردم نفس از درونم در کمین: یعنی خطر نفس را کوچک وآسان نباید گرفت، حیله های او بسیار وهمواره در کمین فریب دادن است.

می‌زهاند: یعنی می‌جوشاند. زهیدن، بیرون زدن آب از مظهر چشمه است .

منحوت: تراشیده، اسم مفعول از نحت بمعنى تراشیدن. برگرفته است از آیه‏ى شریفه: أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ[2] . تعبیر «منحوت» بمناسبت آنست که این بتها را انسان خود مى‏تراشد و مى‏سازد و بدین جهت خدایان و بتهاى او در احوال مختلف و مراحل عمر بصورتهاى گوناگون جلوه گر مى‏شوند و نقش ثابتى ندارند.

 ( 774) و گفت هر کس این بت را سجده کرد آسوده گردد و گرنه جایش در دل آتش خواهد بود.( 775) شاه چون جلو بت نفس خود را نگرفته بود بت دیگرى از آن زائیده شد.( 776) بت نفس شما مادر بتهاى خارجى است نفس چون اژدها و بت خارجى چون مار است.( 777) نفس چون آهن و سنگ است و بت درونى شراره‏ایست که از اصطکاک این دو بوجود مى‏آید این شراره با آب خاموش نمى‏شود( 778) سنگ و آهن چگونه ممکن است از آب متأثر شوند آدمى با داشتن سنگ و آهن نفس چگونه از شراره اصطکاک آنها ایمن خواهد بود.( 779) بت خارجى آب سیاهى است که در کوزه پنهان است و نفس سرچشمه و منبع آن آب است.( 780) بتى که بت تراش ساخته چون سیل سیاه موقتى است ولى نفس بت سازیست که چون چشمه پر آبى که در شاه راه واقع شده همیشه جاریست.() بت چون آب کوزه است که آن بزودى تمام مى‏شود ولى نفس شوم تو چشمه آن آب و تمام نشدنى است.( 782) یک سنگ پاره صد کوزه را مى‏شکند ولى آب چشمه بدون درنگ جاى آن را پر مى‏کند.() آب کوزه و خم اگر از میان برود آب چشمه همیشه تازه و پایدار است.( 783) بت شکستن خیلى سهل و آسان است ولى نفس را اگر سهل بگیرى از نادانى است‏.