به گفتهْ استاد فروزانفر:غریزه‏ى حب ذات و خود خواهى قوى‏ترین غرائز انسانى است و همین غریزه در همه‏ى غرائز و آرزوها و شهوات پنهان و آشکار وجود دارد و حقیقت امر آنست که انسان هر چیزى را که مى‏خواهد بحکم این غریزه مى‏خواهد، اگر مال است براى آن مطلوب است که وسیله‏اى است براى رسیدن بزندگى خوشتر و بهتر و اگر شهوت جنسى است براى نیل لذتى است که این غریزه، خوشى و التذاذ خود را در آن یافته است و حب جاه و ریاست طلبى خود ظهور بى‏پرده و آشکار این غریزه ثابت و ریشه دار است، غضب و خشم و حسد و بخل و دیگر غرائز ناپسند نیز از آن سر چشمه مى‏گیرد زیرا دفع مضرت بهر صورت که باشد خواه بشکل کینه جویى و بد سگالى یا نگهدارى مال و منع حقوق دیگران در نتیجه براى حفظ منفعتى است که بخود انسان باز مى‏گردد و اگر نیک بنگریم آدمى خود را دوست مى‏دارد و هر کس یا چیزى را که بدان عشق مى‏ورزد براى آنست که عکس امید و آرزوى خود و منفعت خویش را بر آن چیز یا در آن کس یافته است پس محبوبیت و مطلوبیت اشخاص و اشیاء، سایه و انعکاس غریزه‏ى حب ذات است و اگر آدمى در دفاع از حقوق و یا حفظ منافع دیگران مى‏کوشد از آن جهت است که آنها را عاید بخود مى‏پندارد و بنا بر این مى‏توان گفت که محبوبیت و مطلوبیت، نوعى از انبساط و گسترش حب ذات و خود خواهى است و چون این غریزه بنحو موکد و شدید بامرى تعلق گیرد تمام همت و اراده‏ى انسان بدان امر متوجه مى‏گردد و آن را بر همه چیز رجحان مى‏دهد و گاه نسبت بدان خشوع و فروتنى از حد مى‏گذراند و پرستش آغاز مى‏کند، با نظر دقیق خدا پرستى عامه‏ى مردم نیز خود پرستى است بدان سبب که خدا را براى حفظ منافع و رسیدن به آمال و آرزوها و یا دفع مضرت و زیانهاى مادى و معنوى (واقعى و خیالى) مى‏پرستند و پرستش آنها در حکم معاوضه و تجارت است و هم از آغاز، بشر خدایان را بتصور جلب منفعت و دفع ضرر پرستیده و خدایان متعدد فرض کرده است پس مى‏توانیم بگوییم که معبود اصلى و بت حقیقى نفس و خودى انسان است ولى این بت بحکم مقدماتى که بیان کردیم بت آرای و بتگر نیز هست و مادر همه‏ى بتهاست که ما آنها را مى‏پرستیم و اوست که هر آن، چیزى را در چشم ما مى‏آراید و بپرستش آن وا مى‏دارد و از این رو مولانا مى‏فرماید که چون پادشاه جهود نفس را نکشته و بسزاى خود نرسانیده بود از بت نفس که معبود راستین وى بود بت دیگر پدید آمد و سپس نفس را بسنگ و آهن که در گذشته وسیله‏ى آتش افروختن بوده و بتان شهوات و آرزو را بجرقه و شرار آتش تشبیه کرده است تا ما متوجه شویم که ماده‏ى فساد اصلى نفس و خود خواهى است و در صدد علاج و چاره بر آییم، این مضمون را مولانا بصورت دیگر در دفتر دوم مطرح فرموده است.[1] به احتمال قوى این ابیات تفسیر و توضیح این آیه‏ى شریفه است: أَ رَأَیْتَ مَنِ اِتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ[2].

دوزخ تجسّم نفس و احوال اوست،

قصهْ دوزخ بخوان باهفت سر: این مصراع ناظر است بمضمون آیه‏ى شریفه: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ. لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ [3] که آن را مفسرین به هفت طبقه‏ى جهنم و یا هفت قسمت از مرکز آن تفسیر کرده و نام آنها را آورده‏اند و بعضى آن را عبارت از هفت خُلق زشت و پست (حرص، شره، حقد، حسد، غضب، شهوت، کبر) دانسته‏اند و بحر العلوم در شرح خود بر مثنوى مى‏گوید که هفت اعضاى انسانى است بدین گونه: دهان، آلت تناسل، دست، پاى، چشم، گوش، قلب صنوبرى.[4]

غرقه صد فرعون: یعنی نفس در هر نَفَس می تواند مکری به کار بندد که درآن فرعونها وگروهای فرعونیان وساحران نهفته باشند.

در خدای موسی: یعنی برای آن که از این مکرهای نفس آسوده باشی ویا رهایی پیدا کنی به خدای موسی پناه ببر.

ز فرعونی: یعنی از روی خود پسندی وغرور.

آب ایمان را مریز: یعنی با پیروی از نفس وخواهشهای نفسانی آبروی ایمان را مریز.

بوجهل تن:دراین جا یعنی زندگی تن وعلائق این جهانی .

ابوجهل: ابوالحکم عمروبن هشام دشمن سرسخت پیامبر اسلام بوده ودرجنگ بدرکشته شده است.

 ( 784) صورت نفس را اگر بخواهى بشناسى قصه جهنم را با هفت درب آن تصور کن.( 785) نفس در هر نفس مکرى دارد و در هر مکر چندین صد هزار فرعون با اتباعشان غرق شده‏اند.( 786) از این مکرها در پناه موسى و خداوند موسى پناه ببر و آب ایمان را از روى تفرعن و تکبر بر خاک مریز. ( 787) دست بدامان احمد و احد بزن تا از ابو جهل تن رهایى یابى.

مقصود مولانا آنست که دوزخ تجسم نفس و احوال اوست و همچنان که دوزخ را درها و درکات متعدد است نفس را هم شئون و اطوار مختلف است و هر دم بشکلى و صورتى در مى‏آید و براى آن که این درها بسته شود چاره‏اى جز کشتن نفس از طریق ریاضت و متابعت انبیا و اولیا وجود ندارد، این نکته را در ابیات بعد توضیح مى‏فرماید.

مولانا هشدار می‌دهد که خطر نفس را کوچک و آسان نباید گرفت. می‌گوید اگر بخواهی تصوری از نفس آدمی داشته باشی، دوزخی است که از راه‌های گوناگون می‌توان تو را بفریبد و گرفتار کند و این مضمون که دوزخ هفت در دارد، برگرفته از آیه‌های 43و44 سورهْ حجر است و در تفاسیر، هفت در دوزخ را به هفت خوی زشت، هفت عضو بدن، حواس ظاهر و....تعبیر کرده‌اند. اما آن‌چه از سخن مولانا در تشبیه نفس به دوزخ فهمیده می‌شود، هفت در دوزخ، کنایه از هر عامل یا وسیله است که آدمی را از کمال روحانی و رفتن به سوی حق باز دارد..

باردیگر مولانا هشدار می‌دهد که نفس در هر نفسی می‌تواند مکری به کار بندد که در آن، فرعون‌ها و گروه‌های فرعونیان و ساحران نهفته باشند. برای این‌که از مکرهای نفس آسوده باشی، به موسی و خدای موسی پناه ببر و با فرعونی و خودپرستی، آبروی ایمان را مریز و برای رستن از زندگی تن و دل‌بستگی‌های این جهانی، به خدا و پیامبر پناه ببر.