عتاب کردن آتش را، آن پادشاه جُهود

تصرّف حق در ممکنات بدون واسطه و طرح مسئله تولید،

 این ابیات باز گشت به داستان پادشاه یهود است وقص? اصحاب اُخدود که در بیت 743 آغاز شده است.

خوت: یعنی خویت، خوی تو .

دگر شد نیّتت: یعنی عادت تو تغییر کرده است.

چشم بند: عمل چشم بندى و تردستى و حقه بازى، افسونى که بدان چشم مردمان را ببندند، پارچه یا هر چیز که بر چشمهاى گاو خراس بندند.

هوش بند: حیله، جادو، عمل بى‏کار کردن هوش و عقل که مولانا بر قیاس چشم بند ساخته است.

  ‏سیمیا: قدرت انجام کارهای خارق العاده.

( 828) شاه جهود رو به آتش نموده گفت: اى آن که در سوزاندن چابک و چالاک بودى آن عادت طبیعى جهان سوز تو کجا رفت.( 829) چرا نمى‏سوزانى خاصیت تو چه شد شاید از بد بختى ما عادت تو تغییر کرده است.( 830) تو که به آتش پرست رحم نمى‏کنى چه شد کسى را که از پرستش تو استنکاف دارد نمى‏سوزانى؟( 831) اى آتش تو هیچ گاه در انجام خاصیت طبیعى خویش خود دارى نمى‏کردى چطور نمى‏سوزانى چه شده که نمى‏توانى وظیفه ذاتى خود را انجام دهى.( 832) این چشم بندى است یا هوش بندى؟ این شعله که سر بر آسمان کشیده چرا نمى‏سوزاند؟( 833) کسى تو را جادو کرده یا علم سیمیا بکار برده یا از بخت بد ما تو بر خلاف طبع عمل مى‏کنى؟

شمن: یعنی بت پرست،به راهبان بودایی نیز گفته می شد.اصل واگه از زبان سنکریت است.

تاب: به معنی تف وگرما وسوزندگی است.

به دستوری بُرم: یعنی طبق اراده و مشیّت حضرت حق کار مى‏کنم.

بیگانه رو: کسی که رویش حکایت از بیگانگی می کند.

( 834) از آتش صدا بلند شد که من همانم که بودم من آتشم تو بیا داخل شو تا ببینى چگونه مى‏سوزانم. ( 835) طبیعت من تغییر نکرده و عنصر من همان است که بود من شمشیر خدایى هستم و بر طبق اراده او کار مى‏کنم.( 836) ندیده‏اى که بر در خیمه‏هاى ترکمن سگها پیش مهمانان چاپلوسى مى‏کنند. ( 837) و اگر بیگانه‏اى از نزدیک خیمه عبور کند همین سگهاى مهربان و چاپلوس مثل شیر درنده حمله مى‏کنند.( 838) من در بندگى از سگ کمتر نیستم و حق از یک ترکى در نظم امور کمتر نیست.

از سخن مولانا استفاده می‏شود که اشیاء و موجودات به‌طور‌کلی بی‌واسطه مستند به حق‌اند، چون، اراده کند سوزاندن را از آتش می‌گیرد. آتش به‌خودی‌خود سوزاننده نیست و آن‌چه از آتش سر می‏زند در واقع فعل حق است. به گفتهْ استاد فروزانفر این سخن مولانا ،برگرفته از عقاید اشاعره می باشد.چرا که مطابق نظر اشعریان و صوفیان جمیع ممکنات بدون واسطه مستند بحق است و هر چه در وجود مى‏آید تحت تاثیر قدرت اوست و حق تعالى قادر و مختار است و هیچ چیز بر او واجب نمى‏شود و حوادثى که متعاقب یکدیگر وقوع مى‏پذیرد براى آنست که عادت بر آن جارى شده و میانه‏ى آنها علاقه‏اى وجود ندارد و فى المثل سوختن که از آتش بظهور مى‏رسد و یا رفع عطش که از خوردن آب حاصل مى‏گردد بدان سبب نیست که آتش یا آب بخودى خود مى‏سوزاند و یا تشنگى را مرتفع مى‏سازد بلکه حق تعالى عادت بر این قرار داده است که این نتیجه از آب و آتش بظهور رسد و هر گاه اراده کند آتش و آب این خاصیت را ندارد و ممکن است که چیزى با آتش تماس پیدا کند و نسوزد و یا سوختن بدون تماس با آتش بظهور رسد و معنى اجراء عادت آنست که فعلى از حق بنحو مکرر حصول یابد خواه بصورت دوام و یا اکثریت و اگر آن فعل دائما یا بنحو اکثریت صادر نشود آن را خارق عادت مى‏گویند، مولانا در این ابیات نظر بدین عقیده دارد و تمثیل آتش بسگ ترکمان براى آنست که سگ میان آشنا و بیگانه فرق مى‏گذارد و از وى دو فعل مخالف صادر مى‏گردد و همچنین آتش پیوسته سوزنده نیست چنان که ابراهیم را نسوزانید و دوست از دشمن باز شناخت زیرا مسخر فعل و اراده‏ى حق تعالى است و سوختن، اثر طبیعى و لازم جدا نشدنى و انفکاک ناپذیر آن نیست.[1]