طرح مسئله جذب و جنسیّت، ورجوع فرع به اصل خویش

جزوها را سوى کل باشد طریق‏: سخن در مناسبت وجنسیت وتأثیر آن در کشش دو چیز به سوی یکدیگر است.

آتشى بودند مومن سوز: یعنی جهودان آتش ِمؤمن سوز بودند، یعنی مخالف ایمان بودند.

أُمُّهُ اَلهاویَه : یعنی مادرش دوزخ است، اشاره است به آیه‏ى شریفه: وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ، فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ، وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ، نارٌ حامِیَةٌ [1] یعنی کسی که بار اعمال نیکش سبک باشد پناهگاهش دوزخ است.

هاویه : بنا بر قول مشهور«هاویه» آتشى است ستبر و ژرف و یا یکى از طبقات دوزخ است.[2]

   ( 879) اصل آنها از آتش بود در آخر نیز به اصل خود بر گشتند.( 880) آنها از آتش زائیده شده بودند و همواره جزء براهى مى‏رود که بکل خود منتهى گردد.() آنها از آتش زائیده شده بودند که همواره دم از آتش و دود مى‏زدند.( 881) آتشى بودند مؤمن سوز ولى مثل خس و خاشاک بالاخره خویشتن را آتش زدند. ( 882) و آن که مادرش (هاویه) آخرین طبقه جهنم بوده بالاخره جاى او در کنج هاویه خواهد بود.( 883) هر مادرى فرزند خود را مى‏طلبد و هر اصلى فرع خود را مى‏خواهد و بسوى او متمایل است‏.

مولانا می گوید: دوزخ بیک اعتبار صورت قهر الهى و تجسم اعمال شر و زشت است که آن نیز ظهور قهر و غضب خداست بر بنده‏اى که اعمال شر از وى صدور مى‏یابد بدین نظر بنده‏ى بد کار تحت تصرف قهر الهى واقع مى‏گردد و بدان منجذب مى‏شود چنان که مادر همواره فرزند را در مراقبت دارد و چیزها بدو مى‏آموزد و فرزند نیز پیوسته بمادر مى‏گراید و در همه حال بدو روى مى‏آورد و مولانا بدین جهت که میان بد کاران و قهر و غضب الهى کشش و گرایش وجود دارد از این آیه نتیجه مى‏گیرد که بد کاران همواره بمظاهر قهر که اعمال و نیات زشت است توجه دارند و سرانجام نیز بصورت قهر که دوزخ است باز مى‏گردند و بعضى گفته‏اند که دوزخ، ملکوت و عالم شیطان است و کسى که اعمال شیطانى از وى بظهور مى‏رسد آخر الامر در آن عالم منزل مى‏کند. این توجیه نیز دور از مقصد ما نیست و بدان چه گفتیم مرتبط است زیرا عالم شیطان هم بهر حال ظهور قهر الهى است.[3]