چشش، کشش، کوشش    

باز گشت سخن پاک بحق تعالى‏،

نشف: بخود کشیدن و جذب کردن جسم رطوبت و نم را مانند بخود کشیدن جامه عرق را و کاغذ مرکب را، ارکانى: نسبت است به «ارکان» یعنى چهار عنصر بلحاظ آن که جسم از آنها ترکیب مى‏یابد.[1]

ِالَیْهِ یَصْعَدُ: اشاره است به آیه‏ى شریفه، إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ وَ اَلْعَمَلُ اَلصَّالِحُ یَرْفَعُهُ [2]  که مفسرین آن را به لا اله الا اللَّه و سبحان اللَّه و الحمد لله و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر. و نیز کلمه‏ى شهادتین و هر سخنى که براى خدا گویند و ذکر خدا, تفسیر کرده اند. ومقصود مولانا از «اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ»جان پاک و روح مرد کامل است بقرینه‏ى بیت پیشین چنان که در قرآن کریم کلمه بر عیسى علیه السلام اطلاق شده است.[3] چون در ابیات پیشین گذشت که هوا رطوبت را جذب مى‏کند و به اصل خود باز مى‏برد و نفس نیز هوایى است که از ریتین خارج مى‏شود و هر نفس که بر مى‏آید، گامى است که آدمى بسوى مرگ بر مى‏دارد که بعقیده‏ى صوفیان سبب آزادى روح است از حبس جهان و زندان عالم صورت بنا بر این مقدمات، روح انسان نیز که از عالم بالا آمده است بتدریج ازین زندان تن رهایى مى‏یابد و بسوى معدن و اصل خود و یا بحق تعالى باز مى‏گردد و چون درجات قرب متفاوت است و هر جانى بنسبت کمال خود بحق صعود مى‏کند مولانا این صعود را منوط بعلم حق مى‏کند.[4]

صاعداً منّا الی حیث علم: یعنی این کلمات ستایش آمیز از زبان ما درحال بالا رفتن است به آنجا که خدا می داند.

   ( 884) آب حوض را نگاه کنید این آب اگر چه در حوض زندانى شده و از جریان باز مانده نمى‏تواند بدریا ملحق شود ولى باد که از رفقاى عنصرى او است کم کم او را بخود جذب نموده و مى‏برد مى‏برد که ثانیاً بصورت قطرات باران بدریا برساند.( 885) باد این آب محبوس را از حبس رهایى داده و طورى مى‏برد که کسى بردن آن را نتواند دید مى‏برد تا بمعدن اصلى خود برساند. ( 886) تنفس ما هم جانهاى ما را کم کم و بطور غیر محسوس از محبس جهان دزدیده مى‏برد. ( 887) همان طور که خداى تعالى مى‏فرماید إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ کلمات پاک بسوى او بالا مى‏رود این کلمات از جایى که ما هستیم صعود کرده و بالا مى‏رود تا بجایى که خدا مى‏داند و بس .

مولانا می گوید: همیشه اصل، فرع خود را می‏جوید. این سنت الهی است؛ مثلاً از باز گشت اجزاء به اصل خود، وضع ذرات آب است. باد می‏وزد و این ذرات را به صورت بخار و بعد به صورت ابر در می‏آورد. ابر، باران می‏شود و باران به دریا می‏ریزد. این کار را باد انجام می‏دهد که از ارکان اربعه یا عناصر چهارگانه هستی است. این کار چنان ظریف انجام می‏گیرد که دیده نمی‏‏شود. جان آدمی ‏هم مانند آبی در حوض تن زندانی است و آن‌چه ذره ذره جان ما را از حبس تن می‏رهاند نفس‏ها و لحظه‌هاست که از یک سو ما را به کمال می‏رساند و از سوی دیگر به پایان زندگی این جهانی می‏برد. در قرآن نیز آمده است: نفس‏های ما در این واژه‏های برگزیده (ستایش پروردگار) هم‌‌چون تحفه‌هایی از ما به سرای جاودان بالا می‏رود.

عرفا معتقدند که روی آوردن انسان به حق، کوششی است که سبب آن کشش و جذبه حق است. اما پیش از آن‌که این کشش آغاز شود، پروردگار مزه معرفت خود را به انسان می‏چشاند و این چشش مقدّم بر کشش است.