ترجیح نهادن نخجیران توکلّ را بر اجتهاد

کسب‌از ضعف خلق: یعنی کسب وکار، نشان? ضعف و ناتوانی انسان است.

تزویر: یعنی فریب، که بنده را ازحق باز می دارد.

نیست کسبی از توکل خوب‌تر: بعضی از مفسرانِ مثنوی، این سخن را برگرفته از آیات سوره طلاق می‏دانند که: «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا.وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا»و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏کند،.[1] حدیثی هم در این‌باره داریم که‌ خداوند به اهل توکل چنان روزی می‏رساند که به پرندگان می‏رساند.و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‏دهد؛ و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را مى‏کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام مى‏رساند؛ و خدا براى هر چیزى اندازه‏اى قرار داده است![2]

تسلیم: یعنی پذیرفتن ِمشیّت حق.

بس جهند: یعنی این در وآن در زدن واز بلایی به بلای دیگر پناه بردن.

آن که جان پنداشت خون‌آشام بود: یعنی چه بسا انسان درکارها تدبیر می کند وهمین تدبیر او ممکن است او را ازمقصود دور سازد وچیزی که زندگی بخش می نماید ممکن است خون او را بریزد.

حیلهْ فرعون زین افسانه بود: یعنی بی نتیجه بود مثل یک خیال یا یک قص? موهوم.

صد هزاران طفل کشت : ناظر است بمضمون آیه‏ى شریفه: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی اَلْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ اَلْمُفْسِدِینَ فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً [3] و مفسرین گفته‏اند که منجمان بفرعون گفته بودند که پادشاهى او بر دست یکى از بنى اسرائیل بر باد خواهد رفت و او بدین سبب هر طفل از بنى اسرائیل که متولد مى‏شد، سر مى‏برید و چون موسى متولد گشت مادرش او را در صندوق نهاد و در نیل انداخت، کنیزکان آسیه زن فرعون آن صندوق را بر گرفتند و آسیه او را بفرزندى پذیرفت و موسى در خانه‏ى فرعون پرورش یافت.[4]

( 920) شکارها گفتند چون مردم ضعیف بودند و قوت قلب نداشتند کسب لقمه‏ایست که باندازه گلوى آنها درست شده. و اساساً کسب از ضعف مردم بوجود آمده و گرنه در توکل تکیه کردن بغیر خدا خطا است‏. ( 921) کسبى بهتر از توکل وجود ندارد چه توکل تسلیم شدن است و از تسلیم چیزى محبوبتر نیست.( 922) کسى که براى استخلاص خود متوسل بکسب مى‏شود از بلا بطرف بلاى بزرگتر مى‏گریزد و از مار باژدها پناه مى‏برد.( 923) تدبیر مى‏کند ولى تدبیرش دامیست که خود دچار آن مى‏شود و چیزى که تصور مى‏کند جان است بلاى جان است. ( 924) در را بسته و دشمن را در درون خانه گذاشته حیله و تدبیر هم از همین قبیل بود.( 925) فرعون صد هزاران طفل را کشت و بالاخره هم طفلى را که جستجو مى‏کرد داخل خانه خودش بود.

نخجیران گفتند: کسب، نشانهْ ضعف خلق است و لقمه‏ای است که ظاهراً سیری می‏بخشد اما در حقیقت فریب است و انسان را از حق باز می‏دارد. انسان‌هایی که ارزش توکل و پذیرفتن مشیت الهی را نمی‏‏دانند همواره خود را به این در و آن در می‏زنند و از بلایی به بلای دیگر پناه می‏برند.

نخجیران ادامه می‏دهند که، انسان در کارها تدبیر می‏کند و همین تدبیر او ممکن است او را از مقصود دور سازد و آن‌چه خوشی او می‏نماید، شاید خون او را بریزد. برای مثال، قصهْ فرعون با موسی که کودکان بنی اسرائیل را می‏کشت تا سلطنت خود را برقرار سازد، زیرا به او گفته بودند که مردی از این قوم بساط او را بر می‏چیند. اما سرانجام مادر موسی او را در سبدی بر رودخانه رها کرد و همسر فرعون موسی را از آب گرفت و در خانه فرعون پرورش داد.