معنى دنیا و اینکه داشتن مال و اسباب منافى توکّل نیست،

دنیا: نزد محققین ازحکما وعرفا، هر چیزى است که انسان را از خدا مشغول دارد و حظ نفس در آن باشد و بدین معنى حالتى است از احوال قلب و آن توجه دل است بلذت عاجل و هر چه مانع سالک از راه حق و حجاب او از وصول بکمال انسانیت باشد و از این رو دنیا صورت عالم ماده و طبیعت و مال و زر و سیم و زن و فرزند نیست بلکه تعلق قلب است بهر چیزى که آدمى را از حقیقت محجوب دارد خواه مادى یا معنوى باشد و بنا بر این، مجموع وسایل حیات هر گاه موجب دل بستگى نشود جزو دنیا محسوب نمى‏شود و اقسام عبادات از نماز و روزه و حج و غیر آن هر گاه حجاب حقیقت شود در شمار دنیاست و آخرت هر امرى است که موجب وصول بحقیقت و مدارج کمال باشد و انسان حظ خود را در مباشرت آن نبیند خواه مادى یا معنوى باشد پس آن چه مذموم است دل بستگى است نه داشتن اسباب و معاشرت امور دنیوى بدلیل آن که انبیا علیهم السلام طبقات مردم را از تاجر و پیشه‏ور و صنعت‏گر و دانشمند براه خدا دعوت کرده‏اند و هیچ یک را بترک مشاغل خود مأمور ننموده‏اند. مولانا نیز دنیا را نزدیک بدان چه گفتیم تعریف فرموده و آن غفلت از خداست نه صورت عالم طبع. [1]

قماش: کالا و اسباب منزل، منسوج پنبه. نقده: نقره مسکوک تمام وزن خوش عیار، زر و سیم.

            آنک او را کس بنسیه و نقد نستاند بخاک             این چنین بیشى کند بر نقده‏ى کانى چرا

دیوان، ب 1574

حمول: بردارنده، مجازا دارا و صاحب.

نعم مال صالح: اشاره است بحدیث:« نعم المال الصالح للرجل الصالح»

پشتى: تکیه گاه، مجازا، مددکار، مایه‏ى استظهار.

   ( 983) دنیا چیست؟ دنیا زر و زیور و سیم و قماش و زن و فرزند نیست دنیا عبارت از غفلت از خداوند است و بس( 984) اگر مال را براى دین دارا شوى بسیار خوب و بموقع است چنان که رسول خدا فرموده چه شایسته است مال پاک براى مرد پاک. ( 985) آب اگر در درون کشتى جمع شود باعث غرق کشتى است ولى در بیرون تکیه‏گاه و پشتیبان و کمک اوست.

چکیده کلام مولانا این است که اگر مال دنیا را داشته باشی و بار آن را به خاطر دین بر دوش بگیری و آن را در راه دین به کار ببری، خوب است. پیامبر اکرم(ص) گفته است: چه خوب است مال حلال برای مرد درستکار «نعم المال الصالح للرجل الصالح».[2] آب اگر در زیر کشتی باشد کشتی روی آن حرکت می‏‏کند و به مقصد می‏‏رسد.حال دنیا هم همین‌گونه است؛ اگر تو را اسیر خود نکند و در خدمت دین تو باشد خوب است.

از دل براند: یعنی از دل خود بیرن کرد، اعتنایی نکرد.

زآن سلیمانخویش جز مسکین نخواند: حضرت سلیمان در روایات اسلامى و در اشعار فارسى و عربى نمودار قدرت و ثروت و مکنت است، مولانا از شهرت سلیمان بدین اوصاف استفاده مى‏کند ومی گوید: حضرت سلیمان(ع) با همه قدرت و عظمت، اعتنایی به مال دنیا نداشت و خود را مسکین می‏‏خواند. در حدیثی درباره شخصیت حضرت سلیمان(ع) آمده است: «کان خاشعاً متواضعاً، یخالط المساکین و یجالسهم و یقول: مسکین یجالس مسکینا». [3]

آب زفت: یعنی آب بسیار، پر آب.

از دل پرباد، فوق آب رفت: مولانا وارستگی و بی‌اعتنایی به دنیا را، به حالت کوزه خالی سربسته‌ای تشبیه می کند که روی آب می‏‏ماند و باد بی‌اعتنایی به این جهان او را از فرورفتن در مسائل مادی نجات می‏‏دهد.

گرچه جمله این جهان ملک وی است: یعنی تمام مُلک جهان در نظرعارف ناچیز می‏‏آید.

دهان دل ببند :یک دستور العمل عرفانی در سیر وسلوک است، یعنی رابطه دل را با دنیا قطع کن.

 پُر کُنش از باد کبر: یعنی برای آن‌که در دنیا غرق نشوی آن را پر از غرور کن.

کبر مِن لَدُن:غرور و کبری که از جانب پروردگار بر دل، سایه می‏‏افکند، یعنی الهی وخدایی باشد.

( 991) حضرت سلیمان با آن همه مکنت و دولت چون دوستى مال را از دل خود بیرون کرده بود خود را مسکین مى‏نامید. (992) کوزه پر آب به ته آب فرو مى‏رود ولى کوزه خالى که از هوا پر شده روى آب مى‏ماند.( 993) وقتى باطن انسان از هواى درویشى و فقر پر شده باشد در این دریاى بزرگ که جهان نام دارد فوق همه قرار مى‏گیرد.() امواج سهمگین جهان او را غرق نمى‏کند زیرا نفخه الهى در باطن او دمیده شده و دلش باو شاد گشته و محال است در اقیانوس دنیا غرق شود. ( 994) اگر چه ملک جهان متعلق باو باشد در چشم و دل او ملک و مال ارزش ندارد.( 995) پس دل را از هواى کبریایى ذو الجلال پر کرده و مهر بر دهانش بنه.