ذکر دانش خرگوش وبیان فضیلت ومنافع دانستن

گوش خر: گوشى است که بمحسوس قناعت کند و سخن غیب نشنود و یا گوشى که از علوم نقلى و از تقلید نگذشته باشد. در توضیح آن به بیت ذیل توجه فرمایید:

            راه حس راه خرانست اى سوار             اى خران را تو مزاحم شرم دار[1]

روبه بازى: مکارى و حیله‏گرى. نظیر:

            همچو آن روبه کم اشکم کنید             پیش او روباه بازى کم کنید[2]

خاتم سلیمان: مطابق روایات، نفوذ فرمانروایی حضرت سلیمان به انگشتری بوده است. با توجه به تشبیه علم به خاتمِ سلیمان فهمیده می‏شود که علم هم خاصیت فرمانروایی دارد و اگر همه آفرینش و گیتی را یک پیکر و صورت بدانیم، جانش علم است، که به این آفرینش، معنا بخشید این ستایشی بسیار سترگ برای علم است.[3]

آدمی‏ را زین هنر، بی‌چاره گشت : یعنی علم، آگاهی و هنر ِبه‌کارگیری آن، تمام موجودات آبی و خشکی و دیو و پری را مطیع انسان می‏کند.

زو نهنگ و بحر در صفرا و جوش: یعنی دانش بشری، هم نهنگ را در نگرانی و اضطراب می‏اندازد و هم دریا را منقلب می‌سازد.

خلق: یعنی همه مخلوقات نه فقط انسان.

خلق پنهان: یعنی موجودات خوبشان وزشتشان درما اثر می گذارند وما به آنها توجه نداریم، گویی از ما پنهان هستند.

کوب: بر خورد و تاثیر، اسم مصدر است از کوفتن.

   ( 1032) این سخن تمام شدنى نیست پس اکنون بر گرد قصه خرگوش را بشنو. ( 1033) اگر میل دارى سخن مرا بشنوى گوش خر یعنى گوش حیوانى را بفروش و گوش دیگرى خریدارى کن براى اینکه این سخن را گوش حیوانى نمى‏تواند بشنود.( 1034) برو روباه بازى خرگوش را ببین و مکر او را تماشا کن که شیر را از پاى در مى‏آورد.( 1035) آرى دانش چون خاتم سلیمانى بوده و عالم صورتیست که دانش جان و معنى آنست. ( 1036) هر دانش است که جانوران بر و بحر را در مقابل آدمى بى‏چاره و ناتوان ساخته.( 1037) شیر و پلنگ از ترس او چون موش شده و جانوران درنده از دست او در دشت و کوه پنهان گشته‏اند.( 1038) دیو و پرى از او کناره گرفته هر یک در جایى از نظر او پنهان شده‏اند.( 1039) آدم دشمنان مخفى زیاد دارد و عاقل کسیست که از آنها در حذر باشد.( 1040) مخلوق زیادى هستند که از ما پنهان بوده و هر دم ضربتى بر دل ما وارد مى‏کنند.

محتوای این ابیات این است که :گوش ظاهر و به‌طور‌کلی حواس ظاهر، که فقط امور مادی و این جهان را درک می‏کند، باید تبدیل کرد و گوش و حواسی دیگر گرفت تا بتوان به وسیله آن، حواس معنوی و باطنی و نیز مسائل آن جهانی را درک کرد. به بیان دیگر؛ علاوه بر کسب علوم ظاهری که به وسیله حواس ظاهر به دست می‏آید، باید در صدد کسب حواس باطنی نیز بود تا بتوان به وسیله آن علوم باطنی را کسب نمود.

در ادامه مولانا می گوید: علم، آگاهی و هنر ِبه‌کارگیری آن، تمام موجودات آبی و خشکی و دیو و پری را مطیع انسان می‏کند. دانش بشری، هم نهنگ را در نگرانی و اضطراب می‏اندازد و هم دریا را منقلب می‌سازد. در همین رابطه اشاره یی هم به فرمانروایی حضرت سلیمان بر جن و انس و پرندگان دارد که در آیه هفدهم سورهْ نحل بازگو شده است. سپس مولانا می افزاید موجودات خوب و بد، خواه ناخواه در زندگی و روح ما اثر می‏گذارند، لکن ما در بسیاری از اوقات به این تأثیر و تأثر توجه نداریم و گویی از ما پنهان هستند.

درتفسیر بیت آخر این قسمت استاد فروزانفر مطلبی رابه نقل ازاحیاء العلوم غزّالی ودیگر منابع می آورد که: سخن درباره‏ى خطرات و وساوس است که در نظر عرفا یکى از مسائل مهم سلوک است و مراقبه وتوجه به رعایت خاطر و وسواسى است که در دل پدید مى‏آید و مى‏توانیم در توضیح آن بگوییم که قلب بمنزله‏ى آینه‏اى است که صور ادراکات حسى یا آثار محرکات درونى از قبیل خیال و شهوت و غضب و سائر اخلاق انسانى در وى منعکس مى‏گردد و این صور، گاه به تازگى و بنحو تجدد در قلب ظاهر مى‏شود که آن را فکر مى‏گویند و گاه بصورت تذکر و ذکر و یاد آورى آن چه پیشتر در قلب منعکس شده است که بدین اعتبار آن را تذکر و ذکر مى‏نامند اما تذکر در وقتى است که قلب از ادراک امور خارجى منصرف و بداخل متوجه گردیده باشد، مجموع فکر و ذکر موسوم بخاطر است و اهمیت خاطر از آن جهت است که مبدا افعال و اعمال انسانى است بدین گونه که چون چیزى بر دل گذرد رغبت و میل را تحریک مى‏کند و پس از آن، عزم و نیت متوجه عمل مى‏گردد و فعل، بواسطه‏ى حرکت اعضا بحصول مى‏پیوندد، و چون خاطر گاه محرک بخیر و چیزى است که عاقبت آن نیک است و گاه داعى بشر و امرى است که فرجام بد دارد از این رو خاطر بدو نوع تقسیم مى‏شود یکى خاطر خیر که آن را الهام مى‏گویند و دیگر خاطر شر که آن را وسواس مى‏نامند، از نظر دیگر چون خاطر و وسواس هر یک حادث و نیز مختلف است بناچار هر یک سببى جداگانه دارد بدین جهت سبب خاطر نیک را ملک و سبب خاطر بد را شیطان فرض کرده‏اند که در حدیث نبوى «لمه ملک» و «لمه‏ى شیطان» تعبیر شده است پس خاطر به اعتبار عاقبت تقسیم مى‏شود به خاطر خیر و یا الهام و به خاطر شر و یا وسواس و وسوسه و بلحاظ مبدا و محرک منقسم مى‏گردد به خاطر و یا لمه‏ى ملک و خاطر و یا لمه‏ى شیطان. بنا بر این مى‏توان گفت که «خلق پنهان» در گفته‏ى مولانا اشارت است بداعى خیر و ملک و داعى شر و شیطان و «کوب» آثارى است که از حدوث خاطر در قلب و باطن انسان بحسب تعاقب بظهور مى‏رسد. بعضى از صوفیه خاطر را بچهار قسم کرده‏اند: 1- خاطر ربانى یا حقانى و آن علمى است که حق تعالى بى‏واسطه در دل سالک افکند. 2- خاطر ملکى که بر طاعت انگیزد و از معصیت باز دارد که آن را «الهام» نیز گویند. 3- خاطر نفسانى یا وسواس که بر حظ و مراد عاجل تحریض کند و آن را «هاجس» نیز نامند.

  4- خاطر شیطانى که داعى بشرور و ارتکاب معاصى است و آن را «خاطر العدو» نیز گفته‏اند. احیاء العلوم، بحثى بسیار شیوا و دقیق درباره‏ى خواطر کرده و روایات و احادیث مختلف را درین باره نقل نموده است. [4]