قصهْ مکر خرگوش

انتقاد از حکّام و امرایى که به الفاظ شیرین و القاب فریفته مى‏شوند،

ماند دیر: یعنی تأ خیر کرد .

آن خسان: یعنی نخجیران

عهد خام نارسان: نارس و خام، ناتمام.پیمان نادرست که هرگز وفا نخواهد شد.

   دمدمه: هلاک کردن، فسون و مکر به اعتبار آن که بگمراهى و زیانمندى و نیستى مى‏کشاند.

از خر فکندن: پیاده کردن، بکنایت، عاجز کردن.

سست ریش: به کنایه، ابله و بى‏خرد.

   (1060) قریب یک ساعت از موعد معین تأخیر کرده پس از آن نزد شیر رفت.( 1061) شیر بعلت تأخیر غضبناک شده غرش کنان با پنجه خود خاک زمین را مى‏کند.( 1062) و با خود مى‏گفت گفتم عهد این ناکسها اعتبارى ندارد.( 1063) مکر و حیله این وحوش مرا کشت تا چند باید در این دنیا فریب خورد. ( 1064) امیر ریش بلند احمق که از احمقى پس و پیش کار را تمیز ندهد البته درمانده خواهد شد.

راه هموار است: یعنی ظاهر وعد? نخجیران مثل یم راه هموار بوده.

قحط معنی در میان نام‌ها: یعنی در میان الفاظ آن وعده ها معنی وحقیقت وجود نداشته است، این گونه لفظ ها ونام ها دام است.

ریگ: شن و رمل، سنگ ریزه. ریگ بمعنى رمل آب را بخود مى‏کشد و قنات و کاریز تا به ریگ (سنگ ریزه) نخورد آب خوب و کافى نمى‏دهد بدین مناسبت مولانا الفاظ را مانند ریگ بدو قسمت مى‏کند یکى الفاظ شیرین دل فریب و خالى از حقیقت که باعث تباهى عمر است و دوم الفاظ و کلماتى که از روى صدق گویند که مایه‏ى فزایش عمر است از آن جهت که بر تجربت و اطلاع مى‏افزاید و یا علم و معرفتى جدید مى‏آموزد و شنونده را از صرف عمر مستغنى مى‏گرداند.

آن یکی ریگی که جوشد آب از او: یعنی بعضی از انسان ها مثل رگه شنی هستند که از آن معرفت حق و کمال معنوی می‌تراود، که به دنبال چنین آدمی باید رفت.

آب ِعَذب: یعنی آب گوارا وشیرین.

غیر مرد حق، چو ریگ خشک دان:یعنی غیر مردان راه حق وفضیلت، شن‌هایی هستند که خشکند، نه تنها تراوشی ندارند بلکه آب را هم هدر می‌دهند. مواظب باش در چنین ریگزاری نیفتی که همواره عمر تو را به هدر می‌دهد.

 ( 1065) راهى که مى‏رویم اگر چه هموار است ولى زیر آن دامها نهفته در میان این همه الفاظ و اسامى معنى وجود ندارد. ( 1066) عمر چون آب روان است که مى‏گذرد و الفاظ شیرین چون ریگ‏هایى هستند که داخل این آب روان مى‏شوند.() بلى عمر چون آب و وقت و زمان جوى مجراى او است و اخلاق پست ریگ و ماسه این جوى است که آب را بخود مى‏کشد.( 1067) آن ریگى که آب از آن مى‏جوشد خیلى نادر و کمیاب است برو آن ریگ را پیدا کن. (1068)آن ریگ که منبع آب است مرد خدا است که از خود بریده و بخدا پیوسته است.( 1069) آب صاف و شیرین دین از آن سرچشمه گرفته طالبان را زندگى جاوید مى‏بخشد.( 1070) غیر از مرد خدا هر چه هست ریگ و ماسه خشک است که آب عمرت را بخود فرو برده و هر لحظه از او کم مى‏کند.

مقصود مولانا دراین ابیات انتقاد است از حکام و امراى ظاهر بدین گونه که حکومت و امارت بمنزله‏ى راه صاف و هموارى است که زیر آن دامها گسترده باشند، این دامها شهوات است که بر اثر حصول قدرت، محیط مناسب مى‏یابد و بقوت ظاهر مى‏شود و یا تملق و مدایح و ثناهاى بى‏مغز خلق که حکام را بدام مى‏افکند و مغرور و فریفته‏ى خود مى‏سازد چنان که نقص خود را فراموش مى‏کنند و رشته‏ى تدبیر را از دست مى‏دهند، و کسانى هم که آن الفاظ را بکار مى‏بردند از روى اعتقاد آنها را نمى‏گفتند و قصدشان تحریک حس خود پسندى و حب ذات بود در وجود ممدوح تا بدین وسیله لقمه‏ى نانى و یا فرمان شغلى و حکومتى بدست آرند.

مولانا می گوید: وعده‌های ظاهری مثل یک راه هموار است که زیرش خالی‌ است، الفاظ پر‌طنطراقی که میانشان تهی است و حقیقت وجودی ندارند. دام‌هایی بیش نیستند. ما اسیر این الفاظ شیرین هستیم و عمرمان در این ظواهر هدر می‌رود، همان‌طور که آب در ریگزار فرو می‌رود. مولانا از موضوع رگه‌های شنی و تراوش آب، یک مضمون عارفانه ساخته است و می‌گوید: انسان‌ها مثل طبقات شن دو‌گونه‌اند. بعضی از آنها مثل رگه شنی هستند که از آن معرفت حق و کمال معنوی می‌تراود، که به دنبال چنین آدمی باید رفت. دسته دیگر شن‌هایی هستند که خشکند، نه تنها تراوشی ندارند بلکه آب را هم هدر می‌دهند. مواظب باش در چنین ریگزاری نیفتی که همواره عمر تو را به هدر می‌دهد.