نقد عقیده جبریان و اینکه این عقیده مخالف شکر و صبر است و نتیجه آن باز ماندن از کمال است،

آثار تلقین بنفس،

شکر: بکار بردن نعمت است در غایت و غرض خود مانند اینکه چشم را در دیدن آثار آفرینش و گوش را در شنیدن سخن حق بکار برند و یا اینکه نعمتى که از حق مى‏رسد وى را بدین عطیت ثنا گویند.

صبر: خود دارى در مصیبت و هر چیزى است که مکروه نفس باشد بدین گونه که زبان از شکایت ببندند و جزع نکنند و بى‏تابى و اضطراب نشان ندهند.

لاغ: بازى و شوخى و فریب.

رنجوری بلاغ : یعنی تظاهر به رنجوری.

رنج آرد تا بمیرد چون چراغ:این سخن مضمون این حدیث نبوی است: «لاتمارضوا فتمرضوا ولاتحفرواقبورکم فتموتوا»[1] خود را به مریضی نزنید که مریض خواهید شد و برای خود همواره قبر حفر نکنید که خواهید مرد». یعنی تلقین‌های منفی و باورهای نادرست اثر نامطلوبی روی شما خواهد گذاشت.

جبر: در لغت عمل شکسته بندى است و شرط آن شکسته شدن استخوان است .

( 1077) هر کس که کاهلى کرده شکر نعمت وجود مرد خدا را بجا نیاورده و استقامت بخرج ندهد او است که بعقیده جبر متوسل مى‏شود.( 1078) کسى که معتقد بجبر شده خود را رنجور قلمداد کرد بالاخره همان رنجورى و بیماریش او را بگورستان خواهد کشاند.( 1079) پیغمبر خدا فرمود هر کس تمارض کرده خود را بدروغ رنجور شمارد بالاخره براستى مریض شده خواهد مرد.( 1080) معنى لغوى جبر چیست؟ اجزاء مختلفه شکسته‏اى را بهم پیوستن و رگ بریده‏اى را بهم بستن. ( 1081) وقتى در راه ترقى یا عمداً پاى خود را شکسته‏اى اکنون بچه کس مى‏خندى در صورتى که خودت دستت را بسته‏اى.

مولانا معتقد است که توانایی‏های ما نعمت خداست و شکرگزاری این نعمت، به کار بردن آن است. در مقابل، آن‌جا که آرزویی برآورده نمی‏‏شود یا درد و رنجی به انسان روی می‏آورد، انسان باید خویشتن‌دار و صبور باشد. انسان کاهل و سست‌ایده، نه آن شکرگزاری را دارد و نه آن تحمل را، به همین دلیل به اصطلاح به جبر می‏چسبد و خود را کاهلِ جبری می‏کند‌ و با اعتقاد به این‌گونه جبر که پسندیده نیست، خود را همواره ناتوان‌تر می‏سازد.

در ادامه مولانا مضمون تازه‌ای از کلمهْ جبر ارائه می‏کند‌ و آن این‌که جبر یعنی شکسته‌بندی یا بستن رگ پاره شده. تو که پایت نشکسته است تا به شکسته‌بندی نیازمند باشی. پس ادعاى جبر مانند بستن پایى است که نشکسته و سالم باشد و چنین کس خود را بازى مى‏دهد و بر خویش مى‏خندد.