فوائد جهد و کوشش،وجبر محمود

بُراق: مرکبى که مطابق روایات اسلامى، جبرئیل در شب معراج از آسمان براى حضرت رسول اکرم (ص) آورد تا بر آن سوار شد و از مکه به مسجد اقصى و از آن جا به آسمانها عروج فرمود.[1] منظور مولانا در این بیت این است که: اگر انسان در راه حق بکوشد و تلاش نماید و آسیب ببیند، پروردگار برای او براق می‏فرستد تا مانند پیامبر به پیشگاه الهی برود.

بر نشستن: سوار شدن:

            بیرون خرام و بر نشین بر شهپر روح الامین          آخر گزافست این چنین تو محتشم او محتشم‏[2]

حامل دین: به کنایه، سالکى هشیار که در مواطن تفرقه مانده، بحکم جمع موصوف نباشد که در آن حالت مکلف است و بار ریاضت و مجاهده را بر دوش مى‏کشد.

قابل فرمان: فرمان پذیر، مطیع و فرمانبردار، به کنایه، سالک در مبادى کار و در حال ریاضت و مجاهدت. مقبول: پذیرفته و گزیده، به کنایه، کسى که سلوک را بنهایت رسانیده و یا بر اثر کشش بدرجه‏ى وصول نائل شده است.

فرمان رساندن: ابلاغ امر الهى، به کنایه رسیدن بمقام رسالت و کمال ارشاد که بعقیده‏ى صوفیه در آن مرتبه نیز ابلاغ اوامر الهى ممکن است.

اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ : اشاره است به آیه‏ى شریفه: اِقْتَرَبَتِ اَلسَّاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ[3] که بعقیده‏ى اکثر مفسرین ناظر است به معجزه‏ى شکافتن قمر بر دست حضرت رسول (ص) و بگفته‏ى برخى شق قمر از علائم قیامت است و پس ازاین روى خواهد داد و چون مستقبل محقق الوقوع است بنا بر عادت عرب از آن، بصیغه‏ى ماضى تعبیر شده است و صوفیان قمر را بقلب پیغمبر (ص) تاویل مى‏کنند و بنا بر آن، دو نیمه شدن آن، کنایه است از استواى حالت قلبى وى در وجهه‏ى کثرت و وحدت، و قیامت ظهور اوست به اعتبار آن که سلسله‏ى نبوت و رسالت بدو ختم شده است چنان که امتداد زمان بقیامت منتهى مى‏گردد[4] ولى مقصود مولانا ظاهرا معنى نخستین است و این بیت را مانند شاهدى آورده است بر اثبات تاثیر مردان خدا در اجرام سماوى.

 ( 1082) آن کسى که در راه کوشش پایش شکست و مرکوب براق براى او آوردند و سوار شد تو نیستى.( 1083) او حامل دین بود و بر براق سوارش کردند و فرمان حق پذیرفته بود از این جهت مقبول درگاه حق گردید.( 1084) او تا کنون فرمانبر شاه بود و اکنون فرمانده سپاه است.( 1085) تا کنون ستارگان و گردش چرخ در او تأثیر مى‏کرد اکنون بستاره و فلک فرمان مى‏دهد.( 1086) در فرمانبرى ستارگان از مردان حق اگر اشکالى به نظرت مى‏رسد پس در وقوع معجزه شق القمر شک دارى .

مقصود مولانا این است که چون مجاهده بکمال و نهایت رسید و سالک بفناى فعلى و وصفى متحقق گشت آن گاه جبر محمود، حالت وى مى‏شود و از قید مجاهدت مى‏رهد و جذب و کشش غیبى فرا مى‏رسد و او به نیروى کشش، مقامات سیر را طى مى‏کند و خود مبدا امر و تبلیغ احکام مى‏گردد و درین صورت، او نمى‏رود بلکه او را مى‏برند و رنج سلوک از او ساقط است چنان که پیغمبر ما (ص) بر مرکب آسمانى عنایت نشست و عوالم غیب را مشاهده فرمود و بحکم «أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ »او نرفت بلکه او را خدا برد زیرا بمقام فناء عبودیت تحقق یافته بود. باید دانست که مطابق روایات، جبرئیل در شب معراج برای پیامبر مرکبی آورد که براق نام داشت. چنین انسانی اگر تاکنون به کمال نرسیده، از این پس مشیت حق او را می‏برد و به منزلی که باید می‏رساند. اگر تاکنون فرمان حق را می‏پذیرفت، اکنون خود پذیرفتهْ بارگاه حق است و فرمان حق را به بندگان دیگر می‏رساند و انسان راه یافته‌ای است که دیگران را هدایت می‏کند. او به مشیت الهی برستارگان هم فرمانروایی دارد. در این مرتبه است که مرد راه حق می‏تواند جبری باشد و همه چیز را به اراده حق مربوط کند.