انتقادمولانا از سخنان تملق آمیز بى‏حقیقت

جبریان: اشاره به نخجیرانی است که درقسمت های پیشین ِحکایت، شیر را از کوشش منع وبه توکل ترغیب می کردند.

بسته کرد: یعنی مرا مورد فریب خود قرار دادند.

تیغ چوبین: یعنی سخنان پرفریب.

خسته کرد: یعنی مجروح کرد.

دمدمه: یعنی سخنان فریبنده.

پوستشان برکن: یعنی آنها را به سختی مجازات کن.

کشان جز پوست نیست: یعنی زیرا که آنها هرچه دارند همین ظاهر است و دروغگو و ریا کارند.

گفته‌های رنگ رنگ: یعنی الفاظ خوش آیند ورنگ رنگ.

چون زره برآب: یعنی مثل نقشی است که در اثر وزیدن باد روی سطح آب ایجاد می شود.

مغز نیکو: یعنی معانی عالی وارزنده.

ز غیرت ،غیب پوش: یعنی مغز نیکو ومعانی عالی نیازی به آرایش الفاظ ندارد وغیرت حق از عالم غیب به آن پوشش مناسب می دهد.

نقش آب: صورت و نقشى که بر آب زنند و نگارند، به کنایه، امرى ناپایدار.

 دست گزیدن: به کنایه، پشیمان شدن بمناسبت آن که هنگام پشیمانى دست و انگشت را گاز مى‏گیرند.

باز گردی، دستهای خود گزان:کسی که انتظار دارد الفاظ خوش‌آیند بدون معانی و حقایق، او را موفق گرداند، سرانجام جز تأسّف بهره‌ای نخواهد برد.

چون هوا بگذاشتی پیغام هوست : ممکن است سخن مولانا ناظر باشد به آیه‏ى شریفه‏ى: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى[1]‏   که وحى الهى مقابل هواى نفسانى ذکر شده است.

خوش بود پیغام‌های کردگار:خوشا پیغامهاى خداوندى که همواره دائم و پایدار است. اشاره است به آیه‏ى شریفه: لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ[2] .

 ( 1102) حیله جبریها دست و پایم را بسته با تیغ چوبین خود تنم را خسته کرده‏اند.( 1103) دیگر از این ببعد وسوسه آنان را که همگى صداى دیو و غول است نخواهیم پذیرفت.( 1104) دیگر بعد از این درنگ جایز نیست پوست آنها را بکن که مغزى ندارند. ( 1105) سخن چون پوست و معنى بمنزله مغز است سخن چون نقش و صورت و معنى چون جان است.( 1106) پوست عیب مغزهاى بد را مى‏پوشاند بر روى مغزهاى خوب از روى غیرت پرده مى‏کشد تا نامحرمان نبینند.( 1108) اگر قلم از باد و دفتر از آب باشد هر چه بنویسى فوراً از میان خواهد رفت.( 1109) اگر از نوشته این دفتر و قلم ثبات و وفا توقع کنى و باین امید بسوى او روى دست خالى بر مى‏گردى.( 1110) آن چه در وجود مردمان چون باد بوده و بر باد مى‏رود همانا هواى نفس و آمال و آرزوى آنها است ولى اگر از هوا بگذرى پیغام هو بگوش تو مى‏رسد.( 1111) خوشا پیغامهاى خداوندى که همواره دائم و پایدار است.

مولانا می گوید: الفاظ خوش‌آیند و رنگارنگ مثل نقشی است که در اثر وزیدن باد روی سطح آب ایجاد می شود و اثر آن زود از میان خواهد رفت. معانی عالی و ارزنده نیازی به لفظ خوش آیند و آرا‌یش کلام ندارند و غیرت حق از عالم غیب به آن پوشش مناسب می‌دهد. کسی که انتظار دارد الفاظ خوش‌آیند بدون معانی و حقایق، او را موفق گرداند، سرانجام جز تأسّف بهره‌ای نخواهد برد و باید از تأسّف دست خود را گاز بگیرد. وزیدن باد بر روی آب، نقش ناپایدار می‌سازد، اما در وجود انسان آن بادی که نقش نا‌پایدار ترسیم می‌کند، آرزوها و هواهای نفسانی است. اگر این آرزوهای نفسانی را رها کنی‌، پیغام حق را خواهی‌ شنید. بنابراین پاک کردن باطن از علایق مادی و دل‌بستگی‌های این جهانی در‌های معرفت حق را بر تو می‌گشاید و این رابطه و الهام پایدار است.

خلاصه،سخنان مصنوع ظاهر آنها فریب مى‏دهد و در غلط مى‏افکند ولى وقتى متوجه معنى آن مى‏شویم مى‏بینیم که جز صنعتهاى پوچ حاصلى نداشته است اما آن سخن که معنى تازه و دل کش دارد بدین آرایش و تکلفات حاجت ندارد و چنانست که شیخ سعدى مى‏گوید[3]:

            بزیورها بیارایند روزى خوب رویان را             تو سیمین تن چنان خوبى که زیورها بیارایى‏

اما اینکه مولانا می گوید: «ترک هوى سبب اتصال باطن به عالم الهى و تلقى وحى و الهام مى‏گردد» بنا بر آن است که تصفیه‏ى باطن بعقیده‏ى عرفا موجب آن مى‏شود که علم و معرفت از عالم غیب در آینه‏ى ضمیر منعکس گردد و صوفیان شرط کشف و شهود را تهذیب و تصفیه‏ى ضمیر و تخلیه را مقدمه‏ى تحلیه شمرده‏اند .