هم در بیان مکر خرگوش

خویشتن تقریر کرد: یعنی اندیشه خود را چند مرتبه از نظر گذراند و در آن دقت کرد.

یک دو راز:یعنی رازهایی که خرگوش در ذهن خود ساخته بود تا شیر را باگفتن آنها فریب دهد ودر مهلکه بیندازد.

( 1116) خرگوش در حاضر شدن نزد شیر زیاد تأخیر کرده و در بین راه حیله‏اى که در نظر گرفته بود اندیشیده در پیش خود چند مرتبه از نظر گذراند و در آن دقت کرد.( 1117) بعد از تأخیر زیادى از راه رسید تا رازهایى را بگوش شیر برساند.

عقل ، یا ذات حق غرقه‏گاه ادراک است،

عقل: در تعبیر عرفا، بر مرتبهْ و‌حدت و نیز ظهور و تجلی حق در مرتبهْ علم که تعیّن اول است اطلاق می‏شود. گاهی نیز آن را بر حقیقت انسانی اطلاق نموده‌اند.[1]

تا چه با پهناست این دریای عقل: یعنی چنان وسعت وعمقی دارد که دنیا ها در آن است، دریایی بیکرانه است.

بحر عِذاب :جمع عذب است دریایی از نوشیدنی‌های شیرین و گوارا.

چون کاسه‏ها: یعنی صورت ما وزندگی جسمی ومادی ما مثل کاسه یی خالی شناور است.

چون که پر شد طشت در وی غرق گشت: یعنی صورت وزندگی مادی ما اگر پرشود غرق خواهد شد ودیگر ازحیات مادی اثر نخواهیم دید، به عبارت دیگر شناخت عوالم دریای عقل نیازمند ترک حیات مادی است.

صورت ما: یعنی حیات مادی وزندگی مادی ما.

از وی نمی: یعنی حیات مادی ما رطوبتی است از دریای عقل یا حقیقت انسان.

زآن وسیلت، بحر دور اندازدش:حیات مادی ما بسیاری ازچیزها را وسیله انجام خواسته‌‌های خود قرار می‏دهد اما دریای حقیقت این وسیله‏ها را نمی‏‏پذیرد؛ مثلاً اگر کسی بخواهد با استدلال و تکیه بر موازین این جهانی به معرفت حق دست یابد امکان ندارد و دریای حق او را به دلیل همین وسیلهْ نامناسب از خود دور می‏کند.

تا نبیند دل، دهنده راز‌را: یعنی مادام که انسان بکمال حقیقت نرسد و از خود فانى نگردد حرکت و جنبشى دارد و افعال را بخود نسبت مى‏دهد و دعوى معرفت مى‏کند و لاف علم و دانش مى‏زند ولى چون بکمال معرفت نائل آید در آن بحر ژرف غرق مى‏شود و زبانش کند و لال مى‏گردد چنان که گفته‏اند: من عرف اللَّه کل لسانه. و سعدى در بیان این معنى گفته است[2]:

            اى مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز             کان سوخته را جان شد و آواز نیامد

            این بى‏خردان در طلبش بى‏خبرانند             کان را که خبر شد خبرى باز نیامد

( 1118) در عالم عقل چه سوداهائى وجود داشته و این دریاى بى‏پایان چقدر وسیع و پهناور است.() عقل بشرى دریاى بى‏پایان است ولى دریا غواص لازم دارد.( 1119) صورت ما در آبهاى شیرین این دریا چون کاسه‏اى روى آب حرکت مى‏کند.( 1120) تا این کاسه پر نشده روى آب است ولى وقتى پر شد در آب این دریا غرق مى‏شود.( 1121) در پاى عقل از نظر ما پنهان بوده و آن چه براى ما ظاهر و هویدا است جهان است و صورت ما بمنزله موجیست از بحر عقل. ( 1122) هر چه این صورت وسیله برمى‏انگیزد دریا از آن وسیله دورش ساخته و خلاف مقصود او را پیش مى‏آورد. ( 1123) مادامى که دل شخص راز را نفهمد تا وقتى نبیند که چه کس تیرهاى او را از نشانه منحرف مى‏کند.

مولانا از عقل و جان، ذات الهی را اراده می‏کند. مرتبهْ وحدت و ظهور و تجلّی حق، چنان وسعت و عمقی دارد که دنیاها در آن وجود دارد و دریای بیکرانه است؛ دریایی از نوشیدنی‌های شیرین و گوارا است. روی این دریای بیکرانهْ صورت ما، زندگی جسمی‏ و مادی، مثل کاسه‏ای خالی شناور است و اگر پر شود غرق خواهد شد و دیگر از حیات مادی اثری نخواهیم دید؛ یعنی شناخت عوالم دریای عقل، نیازمند ترک حیات مادی است.

مولانا می گوید: عقل با همهْ عظمتش پنهان است و به چشم ظاهر‌بین ما نمی‏‏آید و آن‌چه می‏بینیم عالم ماده است که تجلیات عقل هم در آن دیده می‌شود. صورت و حیات مادی ما موجی یا نمی ‏‏از دریای عقل (ذات حق) است. حیات مادی ما بسیاری ازچیزها را وسیله انجام خواسته‌‌های خود قرار می‏دهد اما دریای حقیقت این وسیله‏ها را نمی‏‏پذیرد؛ مثلاً اگر کسی بخواهد با استدلال و تکیه بر موازین این جهانی به معرفت حق دست یابد امکان ندارد و دریای حق او را به دلیل همین وسیلهْ نامناسب از خود دور می‏کند.

ودر بیت آخر این ابیات می گوید: اسرار حق را خداوند در دل انسان وارد می‏کند بی‏آن‌که خود او آگاه باشد که چگونه این اسرار را آموخته است. بندهْ واصل به حق، مثل تیری در دست مشیت به نقطه‏های دور پرتاب می‏شود، بی‏آن‌که بداند تیرانداز کیست. در این مرحله «من» وجود جداگانه‏ای ندارد تا بگوید: مرا چه کسی و به کجا می‏برد؟!