قصهْ هدهد وسلیمان علیه السّلام، دربیان آن

که چون قضاآید، چشم های روشن بسته شود.

هم‌زبانی و هم‌دلی، وحدت زبان پایه اجتماع نیست،

سراپرده: خیمه‏ى بزرگ پادشاهى.

چیک چیک: آواز گنجشک و مرغان خرد.

هم‌زبانی: به معنای آشنایی ذهنی و هم‌فکری افراد با یک‌دیگر است‌.

ترجمان: یعنی هر وسیله‌ای که ما‌فی‌الضمیر ما را بیان کند، اعمّ از سخن یا نوشته یا رابطه روحی و معنوی.

 سخن گفتن مرغان با سلیمان مبتنى است بر آیه‏ى شریفه: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا اَلنَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ.[1]

 سجل: سند و امضا و عهدنامه

مى‏توان گفت که این ابیات بمنزله‏ى رد عقیده‏ى کسانى است که هم زبانى و اتحاد لغت را از عوامل اجتماع و پایه‏ى تشکیل قومیت و یا ملیت مى‏شمارند، نظر مولانا درین باره روشن است و بطور محسوس در روزگار خود مى‏بینیم که بعضى اقوام با آن که به یک زبان سخن مى‏گویند بر ضد هم مى‏کوشند و با یکدیگر به پیکار بر مى‏خیزند پس اساس یگانگى هم آهنگى دل و جنسیت روحى و به اصطلاح امروزین اشتراک منافع و وحدت خواطر است، این نکته را مولانا در مورد وحدت نژاد که آن را از پایه‏هاى اجتماع مى‏شمارند و یادگارى از دوره‏ى زندگى فامیلى و عشیره‏اى است نیز بیان مى‏کند [2]. چنان که درباره‏ى اشتراک آب و خاک و حب الوطن نیز عقیده‏ى شبیه بدان چه گفتیم اظهار نموده است.[3] ازین رو مى‏توان گفت که مولانا هم زبانى را بخویشى و پیوند روحى تفسیر فرموده و از راه اختلاف و بیگانگى دو تن که بیک لغت حرف مى‏زنند عقیده‏ى خویش را تایید نموده است.

در حقیقت مولانا می گوید: اگر انسان با کسی هم‌نشین باشد که او را درک نکند‌، مثل زندانی است. هندو و ترک با این‌که به یک زبان حرف نمی‌زنند، می‌توانند هم‌زبان باشند؛ یعنی فکر و اند‌یشه آنها به هم نزدیک باشد. مرحله عالی این هم‌زبانی‌، همدلی است‌. همدلی یا پیوند دل‌ها، رابطه‌ای است بسیار عالی‌تر از هم‌زبانی و محکم‌تر از روابطی که با سند و امضا و عهدنامه (سجل) پدید می‌آید.

از هنر وز دانش و از کار خود: یعنی مرغان امتیازات خود را برای خدمت کردن به سلیمان بیان می کردند.

ره دهد: یعنی برای پذیرفته شدن خدمت در درگاه سلیمان.

دیباجه: یعنی چهره وظاهر هرچیز، دراین جا یعنی کلیاتی، مقدمه یی .

چون که دارد از خریداریش ننگ: یعنی اگر برده ای نخواهد خواجه خریدارش باشد خود را شل و کور نمایش مى‏دهد.

   ( 1218) هر مرغى اسرار درونى خود را از هنر و دانش و از کارها.( 1219) یک بیک بسلیمان نموده و خود ستایى مى‏کرد. ( 1220) ولى این خود ستایى از راه تکبر نبود بلکه هستى خود را نمایش مى‏داد تا سلیمان او را بدرگاه خود راه دهد. ( 1221) چون خواجه‏اى بغلامى مى‏رسد غلام شرحى از هنرهاى خود را نزد او بیان مى‏کند.( 1222) و اگر نخواهد خواجه خریدارش باشد خود را شل و کور نمایش مى‏دهد.

به طور کلی در این ابیات سخن از این است که مرغان برای آن که بتوانند به خدمت سلیمان درآیند امتیازات خود رابه او می گفتند، همان طور که یک برده هنرها وامتیازات خود را نشان می دهد تا خواجه یی خریدار او شود.