این نی: که روایتگر شکایت است و از جدایی‌ها با تو سخن می‌گوید، کنایه از انسان کامل و عارف به حقایق الهی است. این انسان کامل، از جدایی جهان مادی، از حقایق الهی و جدایی آحاد این هستی مادی از یکدیگر و مهم‌تر از همه، از جدایی انسان با خدا سخن می‌گوید، خدایی که مبدأ و سرانجام همهْ آفرینش است.

به گفت? بعضی از شارحین مثنوی، مقصود مولانا از «نى» همین ساز دلنواز است که او را به نفس و دم مى‏نوازند بدلیل آن که مولانا خود موسیقى مى‏دانسته و با این ساز انس و علاقه وافر و تمام داشته و آن را در غزلیات وصفى جامع کرده است از قبیل:

          دلم را ناله‏ى سرناى باید             که از سر ناى بوى یار آید

دیوان کبیر، بیت 699 ببعد

          اى در آورده جهانى را ز پاى             بانگ ناى و بانگ ناى و بانگ ناى‏

همان مأخذ ب 30836 ببعد

          اى ناى خوش نواى که دل دار و دل خوشى             دم مى‏دهى تو گرم و دم سرد مى‏کشى‏

همان مأخذ ب 31825 ببعد

          اى ناى بس خوشست کز اسرار آگهى             کار او کند که دارد از کار آگهى‏

همان مأخذ ب 31897 ببعد

و این «نى» تمثل است و مراد بدان، در حقیقت خود مولاناست که از خود و خودى تهى است و در تصرف عشق و معشوق است، نواى روح انگیز که از گلوى وى بر مى‏آید از او نیست بلکه عشق یا معشوق است که بزبان او سخن مى‏گوید و بر پرده‏هاى گلویش آهنگ شرر بار مى‏ریزد و هر چه او بگوید یا بسراید، خواه لطف باشد یا قهر، ترانه‏ى وصال باشد یا ناله‏ى درد آمیز فراق، پند و نصیحت، همه گفته‏ى عشق و تعلیم معشوق است و این رشته را عشق بر گردن وى افکنده و بى‏اختیار او را تا آن جا که خاطر خواه اوست مى‏کشاند.