به گفتهْ استاد فروزانفر: وجود انسان از آن گاه که نطفه‏اش در زهدان مادر قرار مى‏گیرد در معرض تحول و تکامل مى‏افتد تا وقتى که صورت مادى او بسبب مرگ در هم شکند و از هم فرو ریزد، این چنین تحولى که در صورت اوست بر جان وى نیز عارض مى‏شود و روح انسانى از وقتى که ببدن تعلق مى‏گیرد پیوسته در مراتب مختلف نقص و کمال، تحول مى‏پذیرد و مدارج گوناگون مى‏پیماید تا به آخرین درجات سیر خود در نقص یا کمال منتهى گردد و روحى بد کار و بد اندیش و با جانى پاک و نیک اندیش و خوب کردار شود و هر یک از مراتب کمى و فزونى مانند منزلى است که مسافران در آن فرود مى‏آیند و باز از آن بسوى منزلى دیگر مى‏روند و انتقال روح از موقفى بموقف دیگر بمنزله‏ى سفرى است که مسافران در منازل محسوس دارند و این منازل بى‏نهایت است و بحدى محدود نمى‏شود پس مى‏توان گفت که «منازل جان» مراتب تحول او و «سفرهاى روان» انتقالات وى درین مراتب است.بعقیده‏ى اهل طریقت، میان بنده و حق تعالى هزار مقام است که جنید بغدادى آنها را «قصر» و بعضى منزل نامیده‏اند، فرق منزل با مقام از آن جاست که اگر سالک از مرتبه‏اى در گذرد، آن مرتبه نسبت بدو منزل است و اگر در آن متوقف شود و بمرتبه‏اى دیگر سیر نکند آن مرتبه نسبت بدو مقام است و آن را «موقف» نیز گویند، ایست و توقف نشانه‏ى ضعف همت و فقدان استعداد و بحقیقت مرگ روح است زیرا جان نیرومند و قوى پر و بلند پرواز در هیچ آشیانه درنگ نمى‏کند و بهیچ دانه‏ى قربت و وصلت و کرامت دل نمى‏بندد و تا بنهایت مقصد نرسد دل از پرواز نمى‏گسلد و از این رو قرار جستن در مذهب عاشقان گرم رو غایت پستى و فسردگى است:

            زهى فسرده کسى کو قرار مى جوید             تو جان عاشق سر مست بى‏قرار بجو

دیوان، ب 23813

این منازل در سلوک و « سیر الى اللَّه» است و از توبه و انقطاع آغاز مى‏شود و به « فنا» منتهى مى‏گردد و در هر منزلى، ازین منازل، سالک یک یا چند از صفات بشرى را فرو مى‏گذارد و از آلودگیهاى درونى و بیرونى جدا مى‏افتد تا از خود و خودى نیست گردد و بمقام « فنا» نائل آید، از این جهت گفته‏اند که منازل سلوک، محدود است و آغازى و پایانى دارد و چنان که گذشت عدد آنها را بهزار رسانیده‏اند که بى‏گمان مقصود کثرت و تعدد آنهاست نه آن که در واقع هزار منزل است بى‏کم و بیش. عبد الله انصارى که ظاهرا نخستین کسى است که این منازل را بصورت منظم و تا حدى منطقى بیان کرده است، در یک جا صد میدان نامیده و کتاب «صد میدان» او حکایتى ازین ترتیب است و جاى دیگر آنها را منزل نامیده و مجموع آنها را منازل روندگان حق گفته و بدین مناسبت کتاب «منازل السائرین» را تالیف کرده که نخستین بپارسى و دومین بعربى است ولى او هر میدان یا منزلى را بسه درجه (آغاز، میانه، پایان) تقسیم کرده است که مجموع آنها بالغ به سیصد منزل یا میدان یا مقام مى‏شود. آن گاه «سیر فى اللَّه» شروع مى‏شود که پس از خلع صفات بشرى و تخلیه‏ى از نقایص مادى و نفسانى است و حقیقت آن، تحقق سالک است به اوصاف الهى و سیر او در مقام الوهیت که غایت و کنه عبودیت است و این گونه سیر را نهایتى نیست از آن جهت که حق و صفات او را بهیچ روى پایانى متصور نتواند بود. بنا بر این شاید بتوان گفت که «منازل جان» اشارت است به «سیر الى اللَّه» و «سفرهاى روان» حکایتى است از «سیر فى اللَّه» و یا آن که خود انتقال جانست از هر منزلى بمنزل دیگر در سلوک بنده بسوى خداى تعالى.

کلید واژه: مثنوی، عرفان منازل جان، سفر