جایگاه عقل وجان    

بحث عقلی : مولانا از عقل تعبیر‏های گوناگون دارد: عقلی که عوام می‏پسندند، حافظ منافع مادی است و عقلی که مردان کامل به آن تکیه می‏کنند، عقلی است که نور خدا را در دلِ بنده می‏تاباند. در این ابیات عقل مادی و حسابگر مورد نظر است. این عقل و این بحث اگر مانند درّ و مرجان جالب و دلپذیر باشد، باز هم باید آن را رها کرد و در پی بحث جان رفت.

بحث جان: همان رابطهْ معنوی میان مرید و مراد و مبادله اسرار غیب است، به‌صورتی‌که از هر دو سو کشش و کوششی باشد. جان در مراتب کمال انسانی بالاتر از عقل است و مانند شرابی است که قوام و پختگی دیگری دارد.

قوام: ساز و ترتیب، حالت چیزى که پخته و رسیده باشد.

بو العجب: هر چیز شگفت و شگفتى زاى، شعبده باز، حقه باز. این کلمه بى‏گمان مخفف ((ابو العجب)) و به اصل، عربى است.

مستضى: مخفف مستضى‏ء بمعنى روشنى جوى و روشنى پذیر.

لازم: هر چه انفکاک و جدایى او از چیز دیگر ممتنع باشد و این دوم را که شى‏ء از آن انفکاک نمى‏پذیرد «ملزوم» گویند. و در علم خلاف، هر گاه حکمى مقتضى حکم دیگر باشد اولین را ملزوم و دومین را لازم خوانند.

نافى: کسى است که دعوى خصم را نادرست شمارد و مسلم نداند مثل اینکه بگوید: ثبوت این حکم به مخالفت دلیل منتهى مى‏شود پس این حکم نادرست است. نیز سخنى که بوسیله‏ى آن نادرستى ادعاى خصم را بیان کنند.

 مقتضى: بصیغه‏ى اسم فاعل، چیزى است که موجب زیادت کلمه‏اى یا بیشتر در کلام شود تا از لغو محفوظ ماند پس صیانت کلام از لغو مقتضى است (بصیغه‏ى اسم فاعل) و آن زیادت مقتضى است (بصیغه‏ى اسم مفعول) و این از مصطلحات فقهاست.[1]

   بازغ: تابناک ، برآینده

 ( 1512) بحث عقلى هر چه عالى و دقیق و درخشان باشد غیر از بحث جان بوده و به آن جا که بحث جان طالب را مى‏رساند نخواهد رسید. ( 1513) بحث جان مقام دیگرى دارد بلکه باده جان نشاه دیگر دارد.( 1514) آن زمان که بحث عقلى قیمت داشت عمر با ابو الحکم (ابو جهل) هم راز و هم رتبه بودند. ( 1515) زمان دیگرى رسید که عمر از عقل سوى جان آمد و ابو الحکم در بحث عقلى مانده بو جهل لقب گرفت.( 1516) اگر چه عقل و حس نسبت بجان کاملا نادان هستند ولى در زمینه بحث عقلى و حسى روشنى کامل دارند. ( 1517) بحث عقل و حس اثر یا سبب است ولى بحث در عالم جان اعجب عجایب است. ( 1518) اى کسى که طالب روشنى هستى وقتى که نور جان تابیدن گرفت مقدمات عقلى بکلى از میان رفته نه لازم مى‏ماند نه ملزوم نه مانع بنظر مى‏رسد نه مقتضى.( 1519) براى اینکه آن بینایى که نور بر وى طالع شده از دلیل و برهان که بمنزله عصاى کوران عالم عقل است بکلى بى‏نیاز مى‏باشد.

مولانا می گوید: در نظر عقلِ مادی وحسابگر، عمر وابوالحکم(ابوجهل) هر دو دانشمند وپرمایه اند، اما هنگامی که عمر از عقل سوی جان می آید وبه خدا ایمان می آورد واز بحث عقل دور می شود، در نظر او ودر عالم جان ابوالحکم ابوجهل می شود ومردود می گردد. اهل حس وعقل یا همان اهل ظاهر ابوجهل را کامل وفرزانه می دانند اما در پیشگاه جان، او نادان به حساب می آید.

مولانا معتقد است: بحث عقل و حس، یا از آثار حقیقت الهی است یا از اسباب و مقدمات آگاهی و بیداری و رسیدن به معرفت حق است. اما بحث جان بسیار بالاتر از این مسائل زندگی مادی است. بنابر‌این می‏گوید: ای انسان روشن! با وجود روشنی جان تو نیازی به بحث‏های استدلالیان نداری و می‏توانی حقیقت را بی‏هیچ دلیل ببینی. انسانی که چشم بینا دارد و نور بصیرتش تابناک است نیازی ندارد که مانند کوران عصا (دلیل و برهان)، برگیرد.