بردن پادشاه آن طبیب رابر سربیمار تاحال اوراببیند

دلالت احوال و حرکات ظاهرى بر نیّت و کیفیّات نفسانى،

نبض: ضربانی که دراثر جریان خون در رگهای اصلی احساس می شود.وبا دست نهادن روی آن ،حرکت رگ رااز خارج می توان شمرد.

قاروره : شیشهّ خاص اداره مریض راگویند که طبیبان با نگریستن به آن واز طریق رنگ،بیماری را تشخیص می دهند.

علامات: حالاتى است که بر اثر حدوث مرض در بدن بیمار پدید مى‏آید مانند سر درد و تنگ نفس که بر اثر تب و سرما خوردگى حاصل مى‏شود و آنها را اعراض هم مى‏گویند.

اسباب: موجبات مرض مانند عفونت اخلاط و رسیدن ضربت ببدن و...

أَستعیذُ اللَّهَ    مِمّا    یَفتَرون‏: پناه می برم به خدا ازآنچه می گویند ودرست نیست.

زارى: حالت کسى که مشرف بر هلاک است ، مجازا، ناله‏اى حزین که از فرط اندوه و سختى مرض خیزد.

 ( 102) قصه رنجورى کنیزک را شرح داده بر بالاى بستر بیمارش نشاند.( 103) طبیب رنگ و نبض و قاروره بیمار را دیده از علامت مرض پرسش‏هایى نمود.( 104) پس از آن گفت معالجه‏اى که اطبا کرده‏اند خطا بوده عوض آبادى خرابى کرده‏اند. ( 105) اینها از حال درونى بیمار بى‏خبر بوده‏اند من از این قبیل اشتباه بخدا پناه مى‏برم.( 106) درد را تشخیص داد و آن چه از دیگران پنهان بود بر وى آشکار گردید ولى آن چه را فهمیده بود از پادشاه پنهان نمود.( 107) او دانست که بیمارى کنیزک از صفرا و سودا نیست زیرا بوى هر هیزمى از دود آن استشمام مى‏گردد.( 108) از زارى و ناله‏هاى او ملتفت شد که زارى و ناله‏اش از دل سرچشمه گرفته و گرفتاریش از دل است نه از تن.( 109) عشق از ناله‏هاى مؤثر دل آشکارا دیده مى‏شود و هیچ ناله‏اى چون ناله دل در اعماق دلها اثر نمى‏کند.

بعقیده‏ى مولانا کلیه‏ى اعمال و حرکات خارجى انسان از گفتار و کردار نشأت گرفته از انفعالات و احوال درونى است . بدین جهت ولى کامل و مرد دور بین که بدین پیوستگى و ارتباط، علم دارد، مى‏تواند از روى حرکات و اعمال خارجى بر احوال باطن استدلال کند و کیفیات روحى انسانى را بشناسد، این مطلب را مولانا در حکایت عاشق شدن پادشاه بر کنیزک ، آن جا که طبیب الهى از حرکت نبض بوقت یاد کردن شهرها و نام اشخاص به تشخیص مرض و شهر و نام معشوق راه مى‏برد، باشارت بیان کرده است ولى در مواضع دیگر آن را مانند اصلى از اصول معرفت مطرح ساخته است از قبیل:

            این طبیبان بدن دانش‏ورند                  بر سقام تو ز تو واقف‏ترند

            تا ز قاروره همى‏بینند حال                   که ندانى تو از آن رو اعتلال‏

            هم ز نبض و هم ز رنگ و هم ز دم        بو برند از تو بهر گونه سقم‏

            پس طبیبان الهى در جهان                   چون ندانند از تو بى‏گفت دهان‏

            هم ز نبضت هم ز چشمت هم ز رنگ       صد سقم بینند در تو بى‏درنگ‏[1]

          فعل و قول آمد گواهان ضمیر               زین دو بر باطن تو استدلال گیر

            چون ندارد سیر سرت در درون             بنگر اندر بول رنجور از برون‏

            فعل و قول آن بول رنجوران بود            که طبیب جسم را برهان بود

            و آن طبیب روح در جانش رود             وز ره جان اندر ایمانش رود[2]