تضرّع و زارى نشانهْ محبوبیّت است،

گیرم گله: یعنی شروع به گله گزار‌ی کنم.

نگار ده دله: معشوقی که عاشقان بسیاری دارد و به آنها مهر می‏ورزد. کنایه از پروردگار دو عالم و پروردگاری است که معشوق حقیقی اهل معرفت است.

دو عالم: یعنی این جهان و آن جهان، عالم ظاهر وعالم غیب.

حلقهْ مستان او: یعنی درحلق? واصلان معشوق.

خشنودی شاه فرد: یعنی رضایت خدای یگانه ومعشوق بی همتا.

من نیم شاکی روایت می‏کنم: زیرا شکایت از معشوق نشانهْ عاشق نبودن است.

وز نفاق سست می‌خندیده‌ام: یعنی دل من از معشوق و جان جانان گله می‌کند، اما می‌دانم دلی که عاشق باشد هر‌گز از معشوق گله ندارد، و به همین دلیل به این تظاهر و نفاق همیشه خندیده‌ام.

( 1783) از این مبحث صرف نظر کرده از جفاى یار ده دله شکایت و گله آغاز مى‏کنم.( 1784) مى‏نالم براى اینکه او از ناله خشنود مى‏شود از دو جهان غم و ناله مى‏خواهد. ( 1785) من که در حلقه مستان او چون نى هستم چگونه ناله نکنم؟( 1786) اکنون بى‏وصال روى روز افزونش بسر مى‏برم چگونه چون شب تیره و غمناک نباشم.( 1787) قهر او بر جان من خوش‏آیند است اى جان فداى یار دل رنجانم‏.( 1788) من براى خشنودى یار یگانه‏ام عاشق درد و رنج خویشتنم. ( 1789) خاک غم را سرمه چشم خویش مى‏کنم تا دریاهاى چشمانم از گوهر اشک پر شود.( 1790) اشکى که براى خاطر او از چشم بریزد گوهر است بى‏هوده مردم گمان مى‏کنند اشک چشم است.( 1791) من از جان جان شکایت مى‏کنم ولى شکایت نیست شرح حال است که مى‏گویم.( 1792) دل مى‏گوید که من از او رنجیده‏ام از سستى نفاق بود که من مى‏خندیدم.

مولانا هم‌چون «نی» در ابیات ابتدایی مثنوی، دم به شکایت می‏زند و از فراق و دوری از یار ناله سر می‌دهد و می‏گوید: من که در حلقهْ واصلان نیستم، چرا از این فریبی که خورده‌ام ننالم. در فراق روی روشنی‌بخش او چرا مثل شبِ تیره غمگین نباشم. البته مولانا گرچه از این نگار ده‌ دله شکایت می‏کند، ولی از او عذرخواهی هم می‏کند و می‏گوید: «من نیم شاکی روایت می‏کنم»، زیرا شکایت از معشوق نشانهْ عاشق نبودن است. اگر تو حوصلهْ ناله عاشقان این جهانی را نداری، چرا غم این عشق الهی را در دل آنها می‏ریزی.

عاشق در مقام رضا آن چنان است که اگر جان جانان هر ناخوش آیندی نصیبش کند، می‌گوید‌: در جان من خوش است، زیرا آن رنج «خشنودی شاه فرد» و رضایت خدای یگانه را فراهم می‌کند. غم عشق الهی اگر چه به ظاهر خاک است، اما سرمه‌ای است که چشم دل را بینا‌تر و دریای دو چشم ظاهر را پر از گوهر اشک می‌سازد. عاشق اگر به ظاهر از رنج‌های راه وصال حق، گله دارد‌، این گله نیست، بلکه شرح درد عشق است و او روایت‌گر است. عاشق می‌گوید: دل من از معشوق و جان جانان گله می‌کند، اما می‌دانم دلی که عاشق باشد هر‌گز از معشوق گله ندارد، و به همین دلیل به این تظاهر و نفاق همیشه خندیده‌ام.