مقبل‏ترین و نیک پى در برج زهره کیست نى             زیرا نهد لب بر لبت تا از تو آموزد نوا

          نیها و خاصه نیشکر بر طمع این بسته کمر             رقصان شده در نیستان یعنى تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ

  د/ ب 93 94       

         مثل ناى جمادیم و خمش بى‏لب تو             چه نواها زنم آن دم که دمى در نایم‏

د/ ب 17184

         عاشقان نالان چو ناى و عشق همچو ناى زن             تا چها در مى‏دمد این عشق در سرناى من‏

د/ ب 20374

          دهان عشق مى‏خندد که نامش ترک گفتم من             خود این او مى‏دمد در ما که ما ناییم و او نایى‏

ب 26446

با این شواهد که از سخن مولانا ذکر شد جاى هیچ شک باقى نمى‏ماند که این نى با آن نواى شور انگیز، مولاناست که عشق در او مى‏دمد و از گلویش نغمه‏هاى جان آهنگ مى‏انگیزد و غرض وى ازین تعبیر آنست که مثنوى را من نمى‏گویم و گوینده‏ى آن عشق یا معشوق است و من در گفتن این سرود آسمانى وسیله‏اى بیش نیستم و آن پروانه‏ى سوخته بالم که در پرتو شمع حقیقت سوخته‏ام و از خود آوازى بر نمى‏کشم و اوست که مرا در سرود مى‏کشد و بر تارهاى فکر من زخمه‏ى تند و آتشین مى‏راند و پرده‏هاى غم انگیز یا روح بخش مى‏سازد. از همین رو بعضی ازشارحان مثنوی گفته اند: چون وجود انسان همچون «نی» تهی است ونیازمند نفخؤ رحمانی است:« فإذا سویّته ونفخت فیه من روحی»: پس چو او را استوار ساختیم ودر آن از روح خویش دمیدیم.  

همچنین شارحان مثنوى «نى» را تفسیر یا تاویلهاى دیگر نیز کرده‏اند ازاین قبیل:

1- که مراد روح قدسى و نفس ناطقه است که از عالم خویش بدور افتاده و در زندان تن محبوس گشته و اکنون در شوق رجوع بدان عالم و از رنج غربت و حبس در این قفس، ناله و شکایت آغاز کرده است و بر این تاویل گفته‏اند که «نیستان» در بیت پسین، عالم مجردات یا مرتبه‏ى اعیان ثابته تواند بود.

2- حقیقت محمدى است که با لوح و قلم اتحاد دارد و چون مخصوص بخطاب «اقرا» بود اینک از باب اداى رسالت، دعوت خود را با لفظ «بشنو» شروع کرده است که مناسبت دارد با آیه:« وَ إِذا قُرِئَ اَلْقُرْءانُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا».

3- منظور از«نى» انسان کامل و مکمل است بمناسبت آن که لفظ «نى» در فارسى   بمعنى نفى نیز مى‏آید و مرد کامل از خود فانى است و بر این قول اعتراض کرده‏اند که انسان کامل، انسان واصل است و در حال فراق نیست و بنا بر این، شکایت از دورى و شرح هجران که در همین بیت و ابیات پس از آن مى‏خوانیم با حال وى مناسبتى ندارد، در جواب سخنى بتفصیل آورده‏اند که مى‏توان آن را به اختصار چنین گفت که مراتب کمال بى‏نهایت است و اگر سیر الى اللَّه متناهى باشد سیر فى اللَّه را نهایتى متصور نمى‏شود.