تفسیر « ما شاءَ اللهُ کان »

توفیق معنوی

علم انسانى مانند قطره تغیّر مى‏پذیرد بر خلاف علم خدا،

قدرت حق بر اعاده معدوم،

بسیج: یعنی آمادگی و در این‌جا یعنی سلوک و پذیرفتن رنج راه حق.

خاصان حق: یعنی مردان کامل، واصلان به حق.

ورقش سیاه است: به کنایه، پر شدن نامه‏ى عمل از گناه، نظیر: سیاه نامه، سیه نامه. یا نامه اعمال او بی‌عنایات حق و خاصان حق، ارزشی ندارد و موجب خشنودی پروردگار نخواهد شد.

فضل: احسان و بخشش بدون علت و غرض و بى‏سابقه‏ى خدمت و طاعت.

حاجت روا: برآورنده‏ى حاجت.

قطره‏ى دانش: علم جزئى و استعداد بشرى است که هر گاه بوسیله‏ى تربیت درست و تعلیم صواب و کافى پرورش نیابد مانند قطره‏ى باران و آب دریا متغیر مى‏گردد و از میان مى‏رود، دریاها، علوم کلى و کمال یقین است که مانند دریاى حسى، پلید نمى‏شود و تغییر نمى‏پذیرد، این استعداد و آمادگى براى کمال علمى وقتى رشد مى‏کند که انسان شهوت پرست نباشد و بهر سوداى فاسد عمر خویش را تباه نکند، شهوت و آرزو مانند باد و خاک است که آب را خشک مى‏کند و بخود مى‏کشد، آن دو عامل فساد نیز استعداد انسان را نیست و نابود مى‏کنند.

خسف: یعنی فرو بردن،

نشف: یعنی جذب رطوبت شدن یابخود کشیدن جسم نم و رطوبت را، ورچیدن.

واستاندن: یعنی پس گرفتن چیزى،

 از سر قدم کردن: به کنایه، نهایت فرمانبردارى است، نظیر: بسر آمدن.

 ( 1888) این همه را گفتیم ولى در موقعى که براه مى‏افتیم اینها همه بدون عنایت خداوند هیچ است.( 1889) بدون عنایت حق و اولیاى حق اگر ملک هم باشد روزگارش سیاه است.() اى خداوند قادرى که از کم و کیف منزه هستى تو از ظاهر و باطن ما آگاهى. ( 1890) اى خدا اى کسى که فضل و رحمت تو هر حاجت و مطلبى را بر مى‏آورد با وجود تو روا نیست که‏ هیچ کس را یاد کنیم.( 1891) این قدر راهنمایى را هم تو عطا فرموده و با او بسى از عیبهاى ما را پوشیده‏اى.( 1892) قطره دانش که از اول بما بخشیدى لطف کن و او را بدریاهاى خویش متصل ساز.( 1893) قطره دانشى که در جان من است از هوا و از خاک تن برهانش.( 1894) برهان پیش از آن که این خاکها او را بر خود کشد و قبل از اینکه هواها او را در خود فرو برده بخشکاند. ( 1895) اگر چه در صورتى هم این قطره را خاک و هوا فرو برند تو قادرى که از آنها پس بگیرى.( 1896) قطره‏اى که بخاک فرو رفته یا در هوا مستحیل شده از دائره قدرت تو بیرون نرفته است.( 1897) اگر پاى بعدم گذارد و معدوم صرف شود چون تو او را بخوانى سر قدم ساخته بسوى تو مى‏شتابد.

مولانا می گوید: اعجاب و خود بینى یکى از مراتب خود پرستى و خود خواهى است که با وجود آدمى سرشته شده است و ریشه‏اى دوزخى و عمیق دارد، بر کندن این چنین درخت فساد که در حکم خود کشتن است سهل و آسان نیست، بعقیده‏ى مولانا پیروزى در این پیکار بمدد خدا یا پیران و گزینان حق تعالى حصول تواند یافت، توفیق معنوی و روحانی بدون عنایات پروردگار و اولیای حق ناممکن است. مولانا می‌گوید: اگر حاجات ما روا می‌شود، به واسطه فضل خداوند است، نه شایستگی ما.

سپس سخن از آگاهی محدود انسان است که در برابر دریا‌ها‌ی علم حق، قطره‌ای بیش نیست و مولانا در‌خواست اتصال علم جزئی خود به علم کلی الهی را می‌نماید. البته مولانا به خوبی می‌داند که پیوستن علم جزئی ما به علم الهی، مشروط به ترک امور نفسانی و نیازهای خاکی است، اما همین را هم از فضل حق انتظار دارد.

مولانا نگران است که تن خاکی و علایق این جهانی، همین قطره نا‌چیز علم جزئی را محو و نابود کنند و به‌طور کل ما را اسیر نفسانیّات خود سازند، اما به لحاظ روحیات روحانی حاکم بر او می‌گوید: این نگرانی بی‌مورد است و پروردگار قادر است که آن را از خاک و هوا باز‌ستاند، زیرا هر حرکت و کیفیتی، باز در پنجه قدرت حق است. در بیت آخر می‌گوید: بار خدایا! من اطمینان دارم اگر این قطره جزئی دانش و یا هر چیز دیگری نابود شود، باز هم به مجرد فراخوان تو برای آمدن، سرش را هم به پا تبدیل می‌کند و با کله می‌آید..