داستان پیر چنگى که در عهد عمر رضی الله عنه،

بهرِ خدا روز بی نوایی چنگ زد میان گورستان

پیشینهْ داستان به روایت و تحقیق استاد فروزانفر:

خلاصه آن اینست که حسن مؤدّب، خادم خانقاه ابو سعید فضل اللَّه بن ابى الخیر (متوفّى‏ 440) در نیشابور، وام بسیار بر آورده بود، پیر زنى صد دینار زر بوى داد تا نفقه درویشان کند، ابو سعید حسن را گفت این زر برگیر و بگورستان حیره (یکى از گورستانهاى معروف نیشابور) برو، آن جا چار طاقى است نیم ویران و شکسته، پیرى در آن جا خفته است، این زر بوى ده، حسن بدان چار طاقى رفت، پیرى خفته دید که طنبورى در زیر سر نهاده بود، بیدارش کرد و صد دینار زر بوى داد، پیر گفت من در جوانى طنبور مى‏زدم و خواستاران بسیار داشتم، از آن چه بمن مى‏رسید وجوه معیشت راست مى‏کردم تا پیر شدم و دیگر مرا خواستارى نماند و تهى دست شدم، عیال و فرزندان، مرا به راندند، من از همه کس و همه جا نومید گشتم، بدین گورستان آمدم، گفتم خدایا تا کنون براى خلق طنبور مى‏زدم، اکنون براى تو مى‏زنم تا نانم دهى، از سر شب تا نماز بامداد طنبور مى‏نواختم، سرانجام مانده شدم و بخواب رفتم، حسن او را بر گرفت و بنزدیک ابو سعید برد، پیر بر دست ابو سعید توبه کرد، شیخ گفت اى جوانمرد از سَرِ کمى و نیستى و بى‏کسى در خرابه، نفسى بزدى، ضایع نگذاشت، برو و هم با او مى‏گوى و این سیم مى‏خور.

شیخ فرید الدّین عطّار نیشابورى نیز این حکایت را در مصیبت نامه[1] بنظم آورده است با این تفاوت که جزو اوّل داستان را از بى‏چیزى درویشان و وام حسن مؤدّب به آخر حکایت برده و داستان را از وصف پیر رامشگر آغاز کرده است، دیگر آن که رامشگر بجاى گورستان بمسجدى ویرانه رفته است، نتیجه‏اى که مى‏گیرد اینست که کار مردم ناقص عقل فى الجمله آسان است و بدین گونه عذر مجذوبان و مُولَّهان را که با خدا و خلق بگستاخى سخن مى‏گفته‏اند، مى‏خواهد.

مولانا بى‏هیچ شکّ، این قصّه را چنان که سیاق نظم و ترتیب حکایت گواهى مى‏دهد از همین مصیبت نامه، اقتباس کرده است، ولى با تصرّفى چند که بر تأثیر حکایت مى‏افزاید و آن را عجیب‏تر جلوه مى‏دهد.

نخست آن که ظرف وقوع حادثه در روایت او، شهر مدینه است، شهرى که هجرت‏گاه رسول خدا (ص) و سرچشمه فتوح اسلامى و احکام الهى و محلّ اجتماع مهاجرین و انصار و اوّلین مرکز خلافت در عهد سه خلیفه از خلفاء راشدین بوده و همواره از شهرهاى مقدّس اسلامى و همتاى مکّه و قبله‏گاه مسلمانان جهان بشمار رفته است، این شهر مقدّس در اواخر قرن اوّل هجرى هم یکى از مراکز اصلى موسیقى و در ردیف مکّه، داراى رامشگران و موسیقى دانان و خنیاگران نامور بوده است، عدّه‏اى از تابعین و بعضى از صحابه و فرزندان طبقه نخستین از مهاجرین و انصار، در مجالس این خنیاگرانِ زن و مرد حضور یافته و زر و سیم بدانها مى‏بخشیده‏اند، همان زر و سیم که از وجوه فَىْ‏ء و غنائم بدست آنها مى‏رسید و یا به ارث از پدران خود که آن نیز از همین وجوه فراهم شده بود، بدست آورده بودند.[2]

دوم آن که بجاى ابو سعید، کسى که بفریاد پیر رامشگر مى‏رسد، عمر بن الخطّاب است، عمر بسخت گیرى و شدّت و عدم محابا در امر به معروف و نهى از منکر شهرت دارد تا بدان حد که وقتى بازیگران حبشى در دیدگاه حضرت رسول اکرم (ص) پاى مى‏کوفتند و پیمبر و عایشه نظاره مى‏کردند، او بمنع و زجر آنها در ایستاد و پیمبر (ص) وى را ازین کار باز داشت[3] و نخستین کسى بود که درّه و تازیانه احتساب بکمر بست و بر سر و اندام خلاف کاران کوفت.[4] سخت‏گیرى او چنان بود که فرزند خود ابو شَحْمه عبد الرّحمن میانین را که بسبب باده گسارى در مصر، عمرو بن العاص حدّ زده بود، دیگر بار در زیر تازیانه گرفت و او بر اثر این عمل سخت، جان سپرد .[5] وقتى نیز یکى از امامان جماعت را که پیوسته سوره (عَبَس) در نماز مى‏خواند و در آن، توهّم اساءه ادب نسبت به حضرت رسول اکرم (ص) مى‏رفت، مى‏خواست بکشد.[6] درشتى و سختى عمر در گفتار و کردار بجایى رسید که اکابر صحابه از دیدار او تن مى‏زدند، وقتى زنى را بحضور خواست و او از هیبت و ترس عمر بر خود لرزید و بچه از زهدان بدر افکند.[7] با این همه شدّت و سخت‏گیرى که پیشینیان نقل کرده‏اند، ابن خردادبه، عمر را موسیقى شناس معرّفى کرده و آوازى بدو نسبت داده است [8] مولانا در وصف عمر مى‏گوید: «آن محتسب شهر شریعت، آن عادل اصل مسند طریقت، آن مردى که چون دِرّه عدل در دست امضاى قضاى عقل گرفت، ابلیس را زهره نبود که در بازار وسوسه خویش بطرّارى و دزدى جیب دلى بشکافت.»[9]

نکات لطیف و نتایج تحسین برانگیزى که مولانا درین حکایت، مطابق روش خود، گنجانیده و از اجزاى قصّه گرفته است هر یک بجاى خود در خور توجّه است ، اکنون تحلیل قصّه را مطابق نقل مولانا آغاز مى‏کنیم:

در روزگار عمر مطربى چنگ نواز بود که آوازى دلاویز داشت و چنگ چنان خوش مى‏زد که مانند اسرافیل مردگان را زندگى مى‏بخشید، نواى چنگ و آواز جان آهنگ او مانند صور اسرافیلى بود که قیامت بر پا مى‏کرد و شور محشر در مجالس بر مى‏انگیخت.

همین که آن مطرب رامش افزاى طرب انگیز پیر شد و پشتش از بار سنگین عمر خمیده گشت و پیشانى و صورتش چین خورد و ابروانش بر روى چشم فرو خفت، آواز دلنوازش ناخوش و غم انگیز شد و دیگر خریدار نداشت، مطرب از همه جا سر مى‏خورد و کسش بخود راه نمى‏دهد، بحکم اضطرار رو بخدا مى‏آورد، بگورستان مدینه مى‏رود، آن جا که مردگان‏اند و راه امید بخلق بسته است، براى خدا چنگ مى‏زند و از کرم بى‏دریغ و بى‏علّت او، مزد ابریشم مى‏خواهد، آن قدر چنگ مى‏زند که رنجه مى‏شود و دستش از کار فرو مى‏ماند و بخواب فرو مى‏رود.

پیر چنگى بى‏نوا و محروم و از دوستان نومید و از خانه خویش نیز رانده بود، خواب براى وى رامش انگیزتر و راحت بخش‏تر بود، آرزو داشت که در همان جهان بگذارندش و بحس بازش نگردانند تا دگر بار بزندگانى سراپا حرمان و نومیدى خود در خارج گرفتار نشود و بى‏مهرى و بى‏وفایى دوستان و خویشان را نیازماید ولى فرمان الهى جز این بود.

پیر چنگى در خواب فرو رفته بود که خدا بر عمر خوابى گماشت، سنگین، غیر معهود و نابهنگام، عمر پى برد که مقصودى در کار است، سر بر بالین نهاد و بخواب فرو رفت، در اینجا نیز، خواب کلید حلّ مشکل شد، نداى حق در رسید و عمر گوش جان فرا داد.

عمر را گفتند که بنده ما را از نیازمندى رها کن، بنده‏اى خاص و ارجمند داریم که اکنون در گورستان خفته است، هفت صد دینار تمام و بى‏کم و کاست از بیت المال که مخصوص مصالح مسلمانان است برگیر و بدان خفته بیدار ده و بگو که این زر را بعنوان مزدِ سازى که براى ما زدى، بستان و خرج کن و چون خرج شد بسوى ما بیا و چنگ بزن و مزد خود بگیر، عمر از هیبت آن آواز، از خواب گران برخاست و سوى گورستان شتافت و همیان در بغل، گرد گورستان مى‏گشت ولى جز این پیر چنگ نواز، دیگر کس را ندید، باز هم گردش کرد، هیچ کس را نیافت، بعجب درماند که مطربى چنگ در بالین، چگونه منظور خدا تواند بود، او بارها بکمتر ازین، بر سر خلاف کاران ظاهر شریعت، دِرّه احتساب فرو زده است، اکنون چگونه ممکن است به رامشگرى که پیشه‏اش چنگ نواختن است و بحکم شرع، صفت عدالت از وى زایل شده است، وجوه بیت المال را بسپارد، سوم بار بجست و جو پرداخت و بیقین دانست که تنها همان پیر مورد عنایت شده است، ازین تصادف، متنبّه گشت که صورت ظاهر نشانه صحّت باطن نیست، پس به ادب تمام، آن جا نشست، عطسه‏اى بر عمر افتاد و پیر چنگى از خواب بیدار شد، عمر را با سیماى هیبت انگیز عمرى بالاى سر خود دید، بترسید و بر خود لرزید و گفت خدایا سرانجام محتسبى را بر سر پیرى چنگى فرستادى.

عمر گفت مترس و رمیده خاطر مباش که اینک پیغام خدا و بشارت نواخت برایت آورده‏ام، خدا سلامت مى‏کند و از حالت مى‏پرسد، این زر بمزد چنگى که براى خدا زدى بگیر و خرج کن و باز هم بیا و بگیر.

پیر چنگى بر اثر این نواخت و تفقّد با خود آمد و بر گذشته پشیمان گشت و توبه کردن آغازید، حالت پیر، از تأثیر دم عمر، دگرگون شد و ازین جان ناتمام بمُرد و جانى جاویدان یافت، حیرتى شگرف بر وى مستولى گردید و به فنا و استغراق پیوست امّا نه از آن غرقه شدگان که خلاص آنها متصوّر باشد و یا از ایشان خبرى و نشانى باز توان گفت، او در حق نیست و فانى شد و از معدوم خبر باز نتوان داد.