سروش آسمانی  ، نغمه‏هاى درون انبیا  

حیات بى‏بهاست‏: همانست که در قرآن کریم «حیوه طیبه» یعنى زندگانى خوش نامیده شده است. مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً (هر مرد و زن که کار نیکو کند و بخدا گروند باشد ما او را زندگانى خوش دهیم)[1] چون حیاتى که در بردگى و رقیت هواى نفسانى و عادات و تلقینات بگذرد و یا همراه غفلت و جهل باشد زندگى حقیقى نیست و مرگى است که زندگیش نام است و دعوت انبیا در اصل براى آزادى و برداشتن زنجیرهاى تقلید است و مومنان راستین آنها هستند که از بندگى مى‏رهند و از نعمت حریت واقعى بر خوردار مى‏گردند بدین جهت مولانا نتیجه‏ى قبول دعوت انبیا را یافتن حیات گرانمایه‏اى مى‏داند که ارزش آن در حساب نمى‏آید و بدین معنى «بى‏بها» ست.

ستمها: مجازا، سخنان یاوه و بى‏هوده و غیبت و بهتان و دروغ و هر چه شنیدن آن خلاف شرع باشد و شنونده را از کمال باز دارد و بنقص کشاند.

اعجمى: یعنی نا‌آگاه.کسى که سخن فصیح نتواند گفت اگر چه از نژاد عرب باشد، هر که بزبان عربى سخن نگوید، مجازا، بى‏خبر و غافل و نیز آن که خود را بغفلت زند .

معشر الجن: مقصود این آیه‏ى شریفه است: یا مَعْشَرَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ إِنِ اِسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ اَلسَّمواتِ وَ اَلْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ (اى گروه پریان و آدمیان اگر مى‏توانید که از کرانه‏هاى آسمانها و زمین بیرون شوید و سر بر زنید پس چنین کنید و لیکن از هر جا که سر بر آرید قدرت الهى را آن جا خواهید یافت)[2] مراد ازین آیه‏ى شریفه بعقیده‏ى بعضى آنست که از مرگ نمى‏توان گریخت زیرا قدرت خداى تعالى بر درون و بیرون جهان محیط است، گروهى نیز بر آنند که جز به حجتى الهى و قدرتى مستفاد از حق تعالى، اسرار آفرینش را هیچ کس معلوم نتواند کرد خواه پرى یا آدمى، بعضى نیز گفته‏اند که این خطاب در روز قیامت خواهد بود که فرشتگان در هفت آسمان پشتا پشت صف مى‏بندند و کرانه‏هاى آسمان و زمین را فرو مى‏گیرند و دوزخ را بصحراى محشر مى‏آورند و خلق از هر سو و بهر جانب مى‏گریزند ولى راه گریز نمى‏یابند.[3]

اجزای لا :یعنی اجزاء و افراد عالم ماده و خاک، که با خیال و وهم خود را هست می‏پندارند.

 ( 1929) اولیاى خدا را ناله درونى هست که طالبان را جان مى‏بخشد.( 1930) ولى گوش حس ظاهرى آن ناله را نمى‏شنود چون از سخنهاى این عالم نجس شده است‏.( 1931) آدم نغمه پرى را نمى‏شنود زیرا گوش آدمى نسبت به اسرار پریان کر است.( 1932) با اینکه نغمه پرى هم از همین عالم است ولى نغمه دل از هر دوى اینها برتر و بالاتر است‏. ( 1933) اگر پرى و آدمى زندانى هستند هر دوى اینها زندانى نادانى هستند.( 1934) آیه شریفه یا مَعْشَرَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ را بخوان تا از کیفیت این زندان مطلع شوى.( 1935) نغمه و آواز درونى اولیا از اول مى‏گوید اى اجزاى منفى اى آن که با عالم فانى و موهوم آمیخته‏اى. ( 1936) وقت آن است که از لاى نفى سر بر زده و این عالم خیال و وهم را دور انداخته آزاد و زنده شوید.

در ابیات پیشین سخن از صور اسرافیل وتجدید حیات مردگان عالم خاک بود. از اینجا مولانا به آواز دیگری اشاره می‏کند که زندگی معنوی و روحانی می‏بخشد. این آواز و سروش آسمانی از درون انبیا و اولیا بر می‏خیزد و خواستاران معرفت حق، آن را به گوش دل می‏شنوند و حیات می‌گیرند که بهای آن را نمی‏‏توان تعیین کرد. گوش حس و گوش ظاهری قادر به شنیدن این سروش الهی نیست، زیرا ملاحظهْ منافع باعث می‏شود که حواس ظاهر را در راه آن منافع به‌کار گیریم و به همین دلیل حس شنوایی آلوده به ناحق و ستم است و نمی‏تواند نغمهْ انبیا را بشنود. مولانا مثالی نزدیک‌تر از نغمهْ انبیا را پیش می‏کشد: پری یا جن که در شمار آفریدگان است، مانند انسان نغمه‏ دارد، اما انسان قادر به شنیدن آن و ادراک وجود پریان نیست.

مولانا باز به نغمهْ دل می‏پردازد که همان نغمهْ درون انبیا و در حقیقت رابطهْ معنوی است که موجب ادراک اسرار غیب و شناخت حق می‏شود و می‏خواهد بگوید: در جایی‌که آدمی ‏ نمی‏‏تواند نغمه پری را بشنود، بدیهی است که نغمهْ دل را هم ادراک نمی‏‏کند مگر با رها کردن خود از زندان نادانی و غفلت، که آدمی ‏و پری هر دو در آن زندانی‌اند.

پس از نغمه‏های درون انبیا، مولانا از نغمه‏های درون اولیا سخن می‏گوید که در حقیقت همان رابطه معنوی اولیای خدا با دیگر بندگان اوست. در حقیقت درون پیمبران از عشق بخدا و به انسانیت یا مردم، همیشه در جوش و خروش است، این جوش و خروش است که ایشان را به دعوت و هدایت و تحمل آزارهاى گوناگون خلق، وا مى‏دارد ولى آنها درین بلا لذتها و خوشیها دارند و به نیروى همین خروش درونى، خلق را از خواب غفلت بر مى‏انگیزند و زندگانى راستین مى‏بخشند پس این خروش باطنى که محرک انبیا و بیدار کن مردم است حکم آهنگ موسیقى دارد از آن جهت که هیجان آور و طرب انگیز است و پیمبران، نخست خود را از آن آهنگها مست لذت مى‏شوند و سپس آنها را بگوش پیروان خود مى‏رسانند و در وجودشان شور قیامت مى‏انگیزند، این نغمه‏هاى دلاویز وقتى در قالب لفظ و عبارت ریخته مى‏شود آن را وحى و کلام خدا مى‏گویند. خواجه حافظ ازین معنى تعبیرى دل پذیر مى‏کند[4]:

            در اندرون من خسته دل ندانم کیست                  که من خموشم و او در فغان و در غوغاست‏

            چه ساز بود که در پرده مى‏زد آن مطرب             که رفت عمر و هنوزم دماغ پر ز هواست‏