قدرت خدا با واسطه و بى‏واسطه مؤثّر است، لوازم اتّحاد بنده و حق، قرب النّوافل، قرب الفرائض،

بى‏یسمع: برگرفته است از حدیث: ان اللَّه تعالى قال و ما تقرب إِلیَّ عبدی بشى‏ءٍ اَحَبُّ إِلیَّ مِمّا افتَرَضتُه علیه و ما یَزال عَبدى یَتَقرَّبُ إَلیَّ بِالنَّوافل حتّى اُحِبُّهُ فَاِذا اَحبَبتُهُ کُنتُ سَمعُهُ الذی یَسمَع بِه وَ بَصَرَهُ الذی یُبصِرُ بِه وَ یَدَهُ التی یبَطِشُ بِها وَ رِجلَه التی یَمشى بِها. (خداى تعالى مى‏گوید : و بنده‏ى من به هیچ چیز بمن نزدیک نشود محبوب تر از آن چه بر او فریضه کرده‏ام و بنده‏ى من بوسیله‏ى اداء مستحبات به من همچنان نزدیک مى‏گردد تا آن جا که منش بدوست گیرم و چون بدوست گرفتمش من گوش او باشم که بدان مى‏شنود و چشم او باشم که بدان مى‏بیند و دست او باشم که بدان حمله مى‏آغازد و پاى او باشم که بدان راه مى‏پیماید.) [1]

من کان لله کان اللَّه له: (هر که خدا را بود خدا او را بود)[2]

از وله: یعنی از فرط علاقه و شور.

مشکاة: پنجره و روزن اطاق که چراغ را در آن مى‏نهاده‏اند، چراغدان، چراغ پایه، لوله‏ى قندیل که فتیله و روغن در آن قرار دارد.

مشکات دم: اضافه تشبیهی است. لحظه‌های که در آن نور حق بر دل بنده می‏تابد به مشکات (چراغ‌دان) و نور حق به روشنی چراغ تشبیه شده است. معنای بیت این است که نور حق و معرفت اسرار او، مشکل همه را حل می‏کند و شما را از حجاب‌های ظلمانی و حجاب‌های نورانی می‏رهاند.

چاشت: وقتى که نور آفتاب گسترده مى‏شود، تقریبا یک ساعت تا یک ساعت و نیم از طلوع آفتاب

 مولانا سخن را درباره آواز حق ادامه می‏دهد: و می‌گوید بانگ حق چه با واسطهْ الفاظ و چه بدون آن و به طریق الهام، در درون مرد حق، فیضان و زایش معنوی پدید می‏آورد چنان‌که روح الله را از گریبان مریم در درون او پدید آورد؛ مولانا به اهل دنیا که در زیر پوست هستی و در میان ظواهر مادی مانده‏اند هشدار می‏دهد که از این عدم با شنیدن آواز حق بیرون آیید. سپس مولانا با استفاده از حدیث نبوی می‏گوید: این نغمهْ الهی است که شما را فرا می‏خواند و می‏گوید: عبادت و انجام مستحبات، بنده را چنان به من نزدیک می‏سازد که دوستش می‏دارم و من گوش و چشم او می‏شوم و با من می‏شنود و می‏بیند؛ «بی‌یسمع و بی‌یبصر». مولانا به چنین انسان‌ها‏یی که بندهْ خاص حقّند از زبان حق می‏گوید: تو راز خدایی نه صاحب راز. «من کان لله کان الله له؛ یعنی هر که خدا را باشد خدا هم برای او است.»

بطور کلی این ابیات پیرامون بیان وحدت و یگانگى اولیا با خداست بدین گونه که چون ولى از صفات خود بکلى پاک و تهى مى‏گردد آن گاه اوصاف الهى جانشین اوصاف بشرى مى‏شود و کار او کار خداست و سخن او سخن خداست و چون حاصل اتحاد آنست که تمایز و تفاوت از میان بر خیزد در نتیجه، گاه بنده‏ى کامل بزبان خدا سخن مى‏گوید و فعل او منتسب بخداست و گاهى نیز قول و فعل حق بدو نسبت مى‏گیرد و یا صفات بنده بخدا و بالعکس منتسب مى‏شود، مثال آن که فعل حق به بنده‏ى منتسب گردد این آیه است: وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اَللَّهَ رَمى‏ (و تو تیرنیفکندى آن گاه که افکندى و لیکن خدا بود که افکند)[3]. و مثال انتساب فعل بنده بحق این حدیث است: ان اللَّه عز و جل یقول یوم القیامة یا ابن آدم مرضت فلم تعدنى قال یا رب کیف اعودک و أنت رب العالمین قال اما علمت ان عبدى فلانا مرض فلم تعده اما علمت انک لو عدته لوجدتنى عنده. (خداى عز و جل روز قیامت مى‏گوید اى فرزند آدم بیمار شدم حال مرا نپرسیدى، بنده مى‏گوید پروردگارا چگونه ترا عیادت کنم و تو پروردگار عالمیانى و بیمارى از تو دور است خدا مى‏گوید مگر ندانستى که فلان بنده‏ى من بیمار شد و حالش نپرسیدى مگر ندانستى که اگر بعیادتش مى‏رفتى مرا آن جا مى‏یافتى که اوست.)[4] پس بحکم اتحاد، صفات هر یک از دو طرف آن، بدیگرى نسبت پذیر است، زوال صفات بشرى و ظهور صفات حق نزد عُرفا موسوم است به« قرب النوافل» و ظهور حق بصفات بنده در تعبیرات آنها «قرب الفرائض» نام دارد که بعضى آن را بدین گونه تعریف مى‏کنند: فناء بنده به همگى و تمامى از شعور بخود و همه‏ى موجودات دیگر چنان که جز حق تعالى چیزى در نظر وى نیاید. «بى‏یسمع و بى‏یبصر» اشاره به قرب النوافل است، «گاهى منم» در سخن مولانا اشاره به قرب الفرائض تواند بود.[5] نظیر این مضمون:

            خامش کنم اگر چه که گوینده من نیم             گفت آن تست و گفتن خلقان صداى تو

دیوان، ب 23707

            اندر دل آوازى پر شورش و غمازى             آن ناله چنین دانم کز ناى تو مى‏آید

دیوان، ب 6468