استدلال از وجود خزان و بهار بر بعث و حشر،

عالم حادث است بدلیل تجدّد احوال ظاهرى و باطنى،

خاکیان: نوع آدمى بلحاظ آن که آدم را مطابق روایات پیشین از خاک آفریده‏اند.

خاکدان: زمین و کره‏ى ارض.

بط: بتشدید طا، در عربى، نوعى از مرغابى.

بستن: نسبت دادن چیزى بر خلاف واقع.

منکران: کسانی هستند که امور این جهانی را معلول تأثیر افلاک وکواکب وخاصه های طبیعی عناصر می دانند و می گویند هرچه هست حاصل نظام طبیعت است.

رغم انف: بخاک مالیدن بینى، مجازا بر خلاف میل. رغم، مشتق است از رغام بمعنى خاک. انف، نمودار کبر و خود بینى است بدین مناسبت، بینى کردن، بینى بالا کشیدن، بمعنى تکبر و اعراض، استعمال مى‏شود.

جعل: نوعى از سوسک درشت است که بر سرگین مى‏نشیند، بپارسى، سرگین گردانک و سرگین غلطانک مى‏گویند.

نازک مغز: مجازا، کم تحمل و عصبى که تحمل شنیدن آواز ندارد.

خویشتن مشغول می‏سازند و غرق: منکران از ادراک این شواهد تن مى‏زنند و وانمود می کنند که این حقایق و آثار آفرینش حق را نمی بینند.

 چشم مى‏دزدند و آن جا چشم نى:یعنی چشم شاهد بین ندارند بلکه خود دید و بینایى را فاقداند بواسطه‏ى آن که چشم آنها خاصیت خود را که ادراک واقع است از دست داده است.

مأمنى: دراینجا یعنی پناهگاه الهی.

مولانا خزان و بهار را مثالى مى‏گیرد براى مرگ و رستاخیز و بدین قرینه مى‏خواهد که بعث بعد الموت را بذهن خواننده نزدیک و در خور قبول سازد، این مضمون برگرفته است از روش استدلال قرآن کریم بر حشر و رستاخیز. نظیر آن از گفته‏ى مولانا:

            بعذار جسم منگر که بپوسد و بریزد                    بعذار جان نگر که خوش و خوش عذار بادا

            تن تیره همچو زاغى و جهان تن زمستان             که بر غم این دو ناخوش ابدا بهار بادا

دیوان، ب 1893، 1894

مى‏توان گفت که تجدد و حدوث احوال، دلیل است بر وجود صانعى حکیم.

مولانا در این ابیات از تجدید حیات طبیعت، درختان و گیاهان سخن می‏گوید و تشبیه دلاویزی دارد که شاخه‏های درختان مانند دست‏های انسان است که هنگام دعا و نیاز به سوی آسمان بالا می‏رود و با اشاره سخن می‌گوید و اگر گوش دل تو باز باشد، عبارت و سخن آنها را هم می‏شنوی. اما منکران که امور این جهان را معلول تأثیر افلاک و کواکب و ویژگی‌های طبیعی عناصر و طبایع می‏دانند و معتقدند که هر چه هست حاصل نظام طبیعت است، بدیهی است که مرگ را نیز پایان حیات مادی می‏شمارند و به آن سوی مرگ و بازگشت انسان و حشر و قیامت اعتقادی ندارند و می‏گویند نباید این امور را فعل پروردگار بدانیم: «این چرا بندیم بر ربّ کریم». در مقابل متکلمین و علماى مذاهب، تغیر و تبدل احوال جسم را از حرکت و سکون و اجتماع و افتراق بر حدوث آن، دلیل مى‏شمارند و بدین سبب عالم را حادث مى‏دانند، هر حادثى بعقیده‏ى آنها بناچار باید محدث و آفریدگارى داشته باشد و ازین مقدمات، نتیجه مى‏گیرند که عالم، آفریده و مصنوع آفریدگار و صانعى حکیم است، در مقابل آنها دهریان و علماى طبیعى یا بگفته‏ى قدما طبایعیان معتقد هستند که عالم قدیم است و تغیر و تبدل احوال جسم و حدوث موالید، زاده‏ى حرکات افلاک است، از حرکات افلاک، اختلاف امزجه بحصول مى‏پیوندد که بعضى مقتضى حیات و برخى مرگ آور است و بنا بر این، دهریان بعثت و رستاخیز را نیز باور نداشته‏اند، مولانا نیز به استدلال متکلمین تمسک جسته و علاوه بر تبدل احوال ظاهر، تعاقب احوال باطن را از قبض و بسط و خوف و رجا و وجود و سکر که امور غیر اختیارى است بر وجود خداى تعالى و تصرف او در ظاهر و باطن دلیل آورده است، آن گاه مى‏گوید منکران از ادراک این شواهد تن مى‏زنند زیرا چشم شاهد بین ندارند بلکه خود دید و بینایى را فاقداند بواسطه‏ى آن که چشم آنها خاصیت خود را که ادراک واقع است از دست داده است.

مولانا می‏گوید: به کوری چشم آنها، دوستان حق در درون خود می‏بینند که چگونه حق معرفت اسرار غیب را به آنها می‏دهد و درون آنها را مانند باغ و بوستان خرّم می‌سازد. آنها مانند گلی هستند که از درون گویا بوده و حکایت از اسرار غیب می‏کند و بوی خوش باغ‌های درون دوستان حق، به همه جای دنیا می‏رسد و پردهْ پندار و انکار را می‏درد و منکران را رسوا می‏کند.نظیر آن از گفته‏هاى مولانا:

            چیست نشانى آنک هست جهانى دگر             نو شدن حالها رفتن این کهنهاست‏

            روز نو و شام نو باغ نو و دام نو                  هر نفس اندیشه نو، نو خوشى و نو غناست‏

            نو، ز کجا مى‏رسد کهنه کجا مى‏رود             گر نه وراى نظر عالم بى‏منتهاست‏

دیوان، ب 4905