انسان فانى ومستغرق قادر بر بیان کشف وشهود خودنیست،

لا احصى ثنا: برگرفته است از حدیث: اللَّهمَّ اِنّى اَعُوذُ بِرضاکَ مِن سَخَطِکَ وَ اَعُوذُ بِمُعافاتِکَ مِن عُقُوبَتِکَ و اَعُوذُ بِکَ مِنکَ لا اُحصى ثَناءً عَلیکَ أَنتَ کَما َاثنَیتَ على نَفسَکَ.[1]

   ( 128) ثناى او را از من مطلب من در حال فنا بوده سر از پا نمى‏شناسم فهم و ادراک من از کار باز مانده و نمى‏توانم انعام او را بشمارم.( 129) کسى که هوشیار نیست آن چه با تکلف و خود بندى بگوید شایسته نبوده و سخن صحیحى نخواهد بود.

استاد فروزانفر در توضیح این بیت افزوده است که «ثنا گفتن نشانه صحو و هشیارى است و کسى که بى‏خویش و مستغرق باشد رسوم و آثارش در مشهود خود فانى و مضمحل مى‏شود و بیانش منقطع مى‏گردد»

یک رگم هشیار نیست: جمل? حالیه است، یعنی درحالی که یک رگم هشیار نیست، من از خود بی خود شده ام.

 ( 130) من که یک رگ هوشیار در بدنم نیست چگونه آن یار بى‏همتا را وصف کنم.( 131) اکنون شرح این خون جگرها و ایام تیره هجران را براى وقت دیگر بگذار.

مضمون ومقصود سخن آنست که شرط بیان و وصف از هیچ طرف وجود ندارد چه نسبت بمولانا که از فرط استغراق و مستى قادر بر اداء مطلب نیست و چه نسبت بمعشوق از آن جهت که مثل و مانند ندارد و راهى براى توصیف او پدید نمى‏شود زیرا معانى را بوسیله‏ى تشبیه بیان مى‏کند و آن حقیقت که بى‏مانند باشد چیزى که او را بدان تشبیه کنند بضرورت وجود ندارد.

اغتنام وقت و فرصت،

فالوقت: وقت قسمت محدودی از زمان ودر حوزه عرفان حال ووصفی ایت که بر دل سالک غلبه دارد،یاهرگونه تغییر درونی و روحانی،بطوریکه این تغییر روحانی سالک را از امور دیگر باز می دارد ورشته ارتباط او را با دلبستگی های این جهانی می بُرد،ازاین نظر چون شمشیر برنده یی است. در چنین حالی است که سالک ممکن است به کشف حقایق توفیق یابد ونباید این فرصت را ازدست بدهد، زیرا ممکن است که آن حال وآن کشف بار دیگر پیش نیاید.

الوقت سیف: از تعبیرات دیرین صوفیان است، و مقصود آنست که وقت بتصرف خود، سالک را از امور دیگر گسسته مى‏دارد چنان که شمشیر بهر چه برسد آن را مى‏برد.

ابن الوقت: صوفى است به اعتبار آن که فرصت را از دست نمى‏دهد و آن چه فریضه است در حال و بوقت خود ادا مى‏کند و عمر را بباطل نمى‏گذراند و یا بلحاظ آن که بحکم وارد غیبى است و هر چه مقتضاى آن باشد در عمل مى‏آورد.[2]و اینکه امروز آن را بمعنى بى‏بند و بار و لا ابالى در فکر و عمل بکار مى‏برند بکلى دور از منظور صوفیان است.

طریق: راه سلوک، طریقت،

   ( 132) گفت وجود من گرسنه ثناى اوست بیا و مرا سیر کن زود باش عجله کن وقت چون شمشیر برنده زود گذر است . ( 133) صوفى ابن الوقت است در طریقت فردا گفتن خطا است پس تو هم. عجله کن و بگو. ( 134) مگر تو صوفى نیستى مگر نمى‏دانى که اگر آن چه را فعلا موجود و عبارت از زمان حال است از دست بدهیم نابود شده دیگر دست ما باو نخواهد رسید.

        عرفا به اغتنام فرصت و وقت اهمیت بسیار مى‏دهند و معتقداند که دست و دل سالک باید پیوسته در کار باشد و مناسب حال خود بوظائف قلبى یا اعمال ظاهرى همواره قیام کند و نفس را بحال خود باز نگذارد چه در آن هنگام نفس بى‏کار نمى‏نشیند و از طریق وسوسه خاطر سالک را مشوش و افکار پریشان و بى‏هوده را بر وى مسلط مى‏سازد و بکارهاى باطل مى‏گمارد و بنا بر این سالک همواره بکارى که در خور است اشتغال دارد و در آن چه بود یا خواهد بود اندیشه نمى‏کند و وقت را عزیزترین چیز مى‏شمارد و بدین مناسبت او را «ابن الوقت و یا ابن وقته» مى‏گویند و معلوم است که اگر کسى بامید فردا کار امروز را از دست دهد زندگى و فرصت نقد را از دست داده و به فردا هم نرسیده است و شاید که هرگز نرسد، دراین صورت عمر بهدر مى‏رود و آدمى مانند کسى است که سرمایه را همواره به نسیه مى‏دهد و چیزى بجاى آن نمى‏نهد و در نتیجه سرمایه‏ى او در نسیه مستهلک مى‏گردد و هیچ چیز براى او باقى نمى‏ماند، مولانا درین ابیات همین مطلب را بیان مى‏فرماید که از اصول مهم طریقت است، این ابیات هم نزدیک بدین معنى است:

            مگو نام فردا اگر صوفیى             همین دم یکى شو اگر هم دمى‏[3]

            چو مرد عشرتى اى جان بکف کن دامن ساقى          چو ابن الوقتى اى صوفى میاور یاد پار اى دل‏[4]

غزالى نیز درین مورد شرحى بسیار موثر و بیدار کننده دارد.[5] .