گرنه بینایان بُدندی: یعنی اگر آگاهی مردان حق نبود.

شهان: همان خلق روشن، ره یافته گان واولیای الهی اند.

افضالتان: یعنی اگر فضل الهی شامل حال شما نمی شد...

نفیر: جنگ، گروهى از پیکار گران.

ضریر: کسى که بینایى چشم را از دست داده باشد، نابینا.

او عصاتان داد: یعنی او به شما قدرت تعقل واستدلال داد.

دامن او گیر کو دادت عصا: یعنی از خدا یاری بخواهید که عصای دلیل را به دست شما داده است.

در نگر کآدم چه‌ها دید از «عصی»: یعنی دیدید که آدم فرمان حق را نبرد و از بهشت رانده ‌شد و دچار این جهان پر‌رنج و فانی گردید.

عصی: یعنی گناه، لغزش،ناظر است به آیه‏ى شریفه: «و عصى آدم ربه فغوى» (آدم فرمان پروردگار خود نبرد و نومید شد)[1] مفسرین درباره‏ى این آیه اختلاف کرده‏اند، شیخ ابو جعفر طوسى و ابو الفتوح رازى گفته‏اند که نهى از شجره، محمول است بر استحباب نه حظر و تحریم، و نافرمانى آدم نسبت به امرى مندوب بود نه حرام تا مستحق عقاب باشد، این تفسیر براى آنست که نزد شیعه صدور صغائر و کبایر از انبیا روا نیست، زمخشرى معتقد است که این تخلف از جنس گناه صغیره بود زیرا بعقیده‏ى او و همه‏ى معتزله صدور صغائر از پیمبران جایز است، فخر الدین رازى از مفسرین اشعرى مى‏گوید که این عصیان پیش از آن بود که آدم به پیمبرى بر گزیده شود.[2] مطابق روایات اسلامى، آدم را پس از خوردن گندم از بهشت بیرون کردند و بر زمین انداختند و او از نعیم بهشتى محروم ماند و گرفتار سختیهاى زندگانى اهل زمین گردید، مراد مولانا بیان این نکته است.

( 2144) و گرنه اگر بینایان نبودند کوران همه راه گم کرده مى‏مردند.( 2145) کوران نه کشت و زرع توانند نه عمارت نه تجارت نه زیان نه منفعت.( 2146) اگر رحمت بینایان و فضل آنها شامل حالشان نمى‏شد در اول قدم چوب استدلالشان مى‏شکست.( 2147) آن عصا چیست؟ دلیل و قیاس. آن عصا را چه کسى بدست آنها داده؟ همان بیناى با حشمت.( 2148) اى اهل استدلال او بشما عصا داد تا جلو آمدید همان عصا را در موقع بحث و استدلال بخود او زدید.( 2149) اى نابینا اکنون که عصا مایه جنگ و ستیز گردیده و مایه جدال لفظى و معنوى شده او را بشکن و خورد کن.( 2150) اى جمعیت کوران چه مى‏کنید؟ و در چه کارید؟ بروید همان بینایى را که بینائیش محیط بر شماست بمیان آورید.( 2151) دامن همان را بگیر که عصا بدستت داد و بترس از عصیان و نگاه کن که آدم از عصیان چه دید.

سخن بر سر آگاهی مردان کامل است که از آنها به «خلق روشن» تعبیر شده و مولانا وجود آنها را برای مردم ناآگاه مانند کسی می‌داند که عصاکش کوران باشد. او می‌خواهد بگوید که دلیل آوردن برای اثبات حق در صورتی مؤثر است که مردی کامل و راز‌دان رهنمایی سالک را کند.

اگر رحمت و فضل الهی نباشد، عصای استدلال می‌شکند و کوری که به آن چسبیده بر زمین می‌افتد. «قیاسات» یا قیاس، از انواع استدلال است که در آن حکم کلی مطرح می‌شود و اجزاء نیز مشمول همان حکم می‌شوند. سپس مولانا به کسانی که با استدلال به شناخت حق نمی‌رسند و با این عصا به جنگ بر‌می‌خیزند، می‌گوید: خدا به شما قدرت ذهنی و توانایی قیاس و استدلال می‌دهد و شما همان عصا را در ستیز با حق و با خدا به‌کار می‌برید؟ هم‌چنین به کسانی که با بهره‌گیری از دلایل مندرج در کتب مذهبی، می‌کوشند که خود مذهب و حقایق الهی را رد کنند، می‌گوید: ای جمع ناآگاه! چه‌ می‌کنید؟ مرد راه‌دان و بصیری را راهنمای خود کنید .