انتقاد از شیخان ریاکار، علل فساد و انحطاط تصوّف،

بگفتهْ استاد فروزانفر: مولانا، شیخان مدعى و ریاکار مردم فریب را که بطمع کسب جاه و مال، بنا حق بر مسند ارشاد مى‏نشستند و مردمان ساده دل و زود باور را از راه مى‏بردند، انتقاد مى‏کند و مفاسد تبعیت آنها را بر مى‏شمارد بدین گونه که چون اساس تربیت صوفیانه مبتنى بر عمل و ریاضت است و درین راه، وصول بمدارج کمال، از طریق صحبت و بحکم محیط متناسب، حاصل مى‏گردد بناچار، کسى که متصدى تربیت مریدان است، نخست باید خویش را مهذب ساخته و مدارج سلوک را بپاى صدق و صفا پیموده باشد تا مریدان از تاثیر صحبت و دیدن اعمال نیک او، متاثر شوند و گرم در کار آیند و این راه دراز پر آفت را بقوت ایمان در هم سپرند، کسى که خود اسیر هواى نفسانى است و چشم بمال مریدان دوخته دارد و از اقبال خلق مست غرور مى‏شود و نزد توانگران و اصحاب جاه بتملق مى‏شتابد و از دیدار آنان بى‏نوایى و فقر معنوى او آشکار مى‏گردد، هرگز نمى‏تواند هوى و شهوت دیگران را در هم شکند و آن کس که زندانى اوهام و اسیر تقلید عادات و تلقینات است، قادر نیست که هیچ کس را به آزادى و حریت عقلى و روحانى برساند، گذشته از آن که نتیجه‏ى تعلیم و تربیت غلط آنست که سرمایه‏ى هوش و قضاوت فطرى نیز بیک بارگى از میان برود و کسى که چنین تربیتى یافته و استعداد را از دست داده است دیگر نمى‏تواند که تربیت درست را بپذیرد و اگر بخت و اقبال آن سویى و غیبى او را در دامن پیرى راستین افکند تا از او ادب نفس و آیین ریاضت آموزد هرگز آن روشنى و صفا که نصیب مریدان پاک دل مى‏شود نخواهد یافت و آثار آن تربیت کژ و نادرست گاه بگاه از باطن او سر خواهد زد بدلیل آن که طبع غالبا بدان چه در گذشته پذیرفته است پیوندى دیر گسل دارد و رغبتش، هر چه دشوار تر، از آن مى‏گسلد، تربیت جوان بهمین جهت از تربیت پیر آسان تر است، مثال حسى که صوفیه مى‏آورند تخم افشاندن و خط نوشتن بر زمینى است که آن را کاشته باشند و کاغذى که نوشته باشند که هر چند بذر دوم ممکن است بروید ولى بذر نخستین نیز بهمراه آن مى‏روید و آن مایه از نیروى زمین که باید به بذر دوم برسد تا نیک ببالد و بر دهد بالطبع بدان نمى‏رسد، همچنین اگر چه ممکن است خط را بقلم درشت تر بر کاغذى نوشته بنگارند با این حال آن چه اول نوشته‏اند بر جاى مى‏ماند و اگر پاکش کنند آثار نوشته‏ى پیشین بر صفحه‏ى کاغذ نمودار است. تصوف، در آغاز کار، روش کسانى بود که مسجد و مدرسه، آتش طلبشان را فرو نمى‏نشاند و سیرابشان نمى‏کرد و بیرون از رسوم متداول در صفوف نماز و حلقه‏هاى تدریس، راهى بسوى حقیقت مى‏جستند، گروهى بودند که خوشیهاى این جهانى از ریاست و حکومت و نشستن بر مسند قضا و فصل دعاوى و منبر و ساده‏ى تدریس و داشتن مال فراوان و زنان زیبا روى، دام تزویر بر سر راهشان نمى‏گسترد، همتى بلند داشتند چنان که سر بکونین فرو نمى‏آوردند و تنها مطلوب و مقصود آنها شناخت خدا و کشف اسرار آفرینش بود، عامه از آنها مى‏رمیدند و دنیا داران از دیدارشان کرانه مى‏گرفتند، آنها از هیچ آفریده طمع باز جست و تفقد نداشتند و هیچ کس بدانها پشیزى نمى‏بخشید ولى همین که این طریقت رواج یافت و مردم از علماى ظاهر سر خوردند، توانگران بدین سبب و علل دیگر که زاده‏ى اجتماع آن روزگار بود، و اکنون که از ذکر آنها تن مى مى‏زنیم، بتصوف و صوفیان روى آوردند و خانقاههاى بسیار در هر شهرى پى افکندند و بسبب نفرت از علماى ظاهر و جور حکام، دست در دامان صوفیان زدند و نذور و فتوح در دامانشان ریختند و بعضى از صوفیان را تباه کردند، در نتیجه، جاه طلبان و مال دوستان خرقه‏ى درویشى در تن افکندند و بحیلت و فریب‏کارى بر مسند ارشاد نشستند، از آغاز قرن چهارم این دگرگونى در تصوف راه یافت و بتدریج بالا گرفت و در قرن ششم و هفتم سخت نیرومند شد ابو القاسم قشیرى در آغاز کتاب معروف خود (رساله‏ى قشیریه) ازین نابسامانى شکایت مى‏آغازد، حکیم سنایى در حدیقه، صوفیان نا راست را انتقاد مى‏کند و عادات زشت و اخلاق ناستوده‏ى آنها را وصفى بلیغ مى‏فرماید[1] اوحدى مراغه‏اى که در آغاز قرن هشتم مى‏زیسته است (متوفى 738) هم فصلى به صوفیان ریا کار دنیا پرست در جام جم اختصاص داده است [2] مولانا نیز در مواضع مختلف از مثنوى پرده از روى کار پیران مدعى بر گرفته است، خواجه حافظ هم در غزلهاى خود بدین طایفه طعنه‏هاى طنز آمیز زده است.

در ادامه استاد فروزانفر در شرح بیت« 2291 و2292» چنین می گوید:شناختن انسان کارى سخت دشوار و یا ممتنع است و مانند شناسایى دیگر جانوران سهل و زود یاب نیست زیرا آنها بحکم غریزه عمل مى‏کنند، غریزه براه خود مى‏رود و اختلاف نمى‏پذیرد، آدمى همه‏ى آن غرائز را داراست ولى عاقل است و مى‏تواند امیال خود را در زیر پرده‏ى نفاق و ریا بپوشد و هر چند گرگ صفت باشد بلباس میشى کم آزار در آید و مردم را فریب دهد، علاوه بر آن که آدمى از قواى مختلف ترکیب شده است و بواسطه‏ى داشتن حافظه و استعداد قوى مى‏تواند که صفات و خصوصیات اشیا و اشخاص دیگر را کسب کند و یا بتکلف از خود فرا نماید، این نیروهاى مختلف در وجود آدمى بعضى بحال کمون و برخى در حال ظهور موجود است، قوانین و شرایع و عادات و سنن و ترس از مواخذه و عقاب و رسوایى و بد نامى و گاهى نیز نابودن وسایل و اسباب و محیط مناسب، مانع از آنست که این اوصاف کار و خاصیت خویش را پدید آرد ولى ناپیدایى و عدم ظهور، بر عدم وجود آنها دلالت نمى‏کند و همین که وسایل و محیط سازگارى آماده شد ذهن و فکر آدمى را در تصرف مى‏گیرد و بکارى که خلاف قوانین و سنن است وا مى‏دارد، در چنین حالتى شرم بیکسو مى‏رود و ترس و هراس در پیش چشم مصور نمى‏گردد و انسان آن چه نباید، مى‏کند و مرتکب خلافى مى‏شود که ارتکاب آن از جانب وى بهیچ روى بدلها نمى‏گذشت مثل آن که فردى متقى و پرهیزکار بوقت بیدارى هر چه بیش تر و تمام تر عفت مى‏ورزد و کار بد نمى‏کند ولى بهنگام خواب که بیم و هراس قوانین و ترس رسوایى بحدى قابل ملاحظه وجود ندارد، دزدى مى‏کند و باده مى‏خورد و قمار مى‏بازد و شهوت را در کار مى‏آورد، این نکته، نشانه‏ى آنست که اوصاف و عقاید ناپسند از ضمیر آدمى بکلى سترده نشده است. بدین جهت معرفت انسان بسیار مشکل و یا ممتنع است و بظاهر هیچ کس اطمینان نتوان داشت و اى بسا مردم بى‏آزار که مورى را زیر پاى خود رنجور نمى‏کنند و دم از حمایت حیوانات مى‏زنند و بمحض اینکه محیط آنها عوض مى‏شود خون هزاران کس از نوع انسان را بى‏محابا بر خاک مى‏ریزند، سائر امیال و شهوات را ازین نمونه قیاس بر توان گرفت. حکما نیز مى‏گویند که انسان از قواى الهى و حیوانى و طبیعى مرکب است و هر یک از اینها به سهم خود در اعمال و اخلاق انسان تاثیرى جدا دارد و آدمى هم فرشته و هم درنده و هم ستورى بى‏شعور و بار کش تواند بود. [3] شیخ سعدى نیز مى‏گوید:

            توان شناخت بیک روز در شمایل مرد             که تا کجایش رسیده است پایگاه علوم‏

            ولى ز باطنش ایمن مباش و غره مشو             که خبث نفس نگردد بسالها معلوم‏

گلستان، ص 188

کشمکش نیروهاى یزدان و اهرمن در کیش زردشتى و مانوى و تنازع «جنود عقل» و «جنود جهل» در روایات معصومین علیهم السلام اشارتى به آمیختگى قواى خیر و شر، در انسان است.