داورى درست مشروط است بپاکى دل از اغراض،

مار: مجازا، مال و ثروت، ویا مار نفس.

بر کنم دندان مار: اگر مار نفس را بگیرم اول هواهای نفسانی را که مانند دندان مار است می‏کَنم.

تاش: یعنی تا وقتی، هنگامی که.

حاش لله: جمله‏اى است که در مورد تنزیه بکار مى‏رود. معنى این کلمه نزدیک است به: معاذ اللَّه، پناه بر خدا

سر گشته: مبتلا به دوار یعنى گردش سر، حالتى که در سر پیدا مى‏شود و بیمار پندارد که اشیا به دور او مى‏گردد و تن و سرش مى‏چرخد و نمى‏تواند که روى پاى خود بایستد و بر زمین مى‏افتد. این حالت را، دوران و دوخه نیز مى‏گویند. [1]

مرد عرب در ادامه پاسخ می‏گوید: من مارگیر نیستم، اما اگر مار نفس را بگیرم اول هواهای نفسانی را که مانند دندان مار است می‏کَنم تا وقتی سرش را می‏کوبم نتواند به من آسیب برساند. در این‌جا نفس به کیسهْ زهر و هوای نفس به نیش مار تشبیه شده است. من آن‌چه می‏گویم افسون نیست تا از روی طمع و آزمندی باشد و بخواهم تو را موافق خودم کنم. من ریشهْ هرگونه طمعی را از درون خود کنده‌ام. پناه بر خدا که چنین باشد. طمع من از خلق نیست و از هیچ‌کسی طمع و انتظاری ندارم.

مولانا در دفتر چهارم[2] چنین قصه‏ای را بیان می‌کند: زنی می‏خواست با عاشق فاسق خود درآمیزد و برای آن‌که شوهرش را بفریبد، نخست خود بالای درخت امرود (گلابی) رفت و پس از لحظه‏ای از آن بالا به شوهرش گفت: ای مرد فاسد آن کیست که با تو لواط می‏کند؟ مرد تعجب کرد! اما زن پافشاری نمود که من دارم می‏بینم. بعد زن از درخت پایین آمد و شوهر بالای درخت رفت و در همین هنگام آن فاسق به زن پیوست و فریاد شوهر بلند شد که آن کیست که با تو درآمیخته؟ زن گفت: این خیال باطل است و هر که بالای درخت امرود می‏رود دچار این خیال می‏شود. مولانا هوای نفس و علایق مادی را به آن درخت اَمرُود تشبیه کرده است.

مقصود مولانا ازاین مثال آنست که آدمى تا از خود بیرون نیاید و دل را از همه اغراض پاک و صافى نکند، داورى او درباره‏ى اشخاص و اشیا وارونه است و درست نیست زیرا احکام و داوریهاى وى معلول غرض و آمیخته به خیالات نفسانى است و او در حال غرض خود را در چیزها و کسان مى‏بیند و هر چه مى‏گوید نماینده‏ى علتهاى درونى اوست.

فقر چنان که محققین وبزرگان از عرفا گفته اند: متضمن استغناى از خلق است پس نتیجه‏ى آن عزت است نه خوارى و ذلت، زیرا اصل خواریها و ذلتها حاجت و نیاز است و درویشان گرد نیاز و حاجت مادى را از دامن دل سترده‏اند و آستین بى‏نیازى بر جهان و جهانیان افشانده‏اند و در چنین حالتى خوارى متصور نمى‏شود و دارنده‏ى آن، عزیز دو جهان است. وجود مال و دارایى با عدم تعلق و آویزش دل، سالک را زیانمند نتواند کرد، مال و ثروت از انسان جداست و بدو پیوندى ندارد، آن چه انسان را بمال مى‏پیونداند آویزش دل است بنا بر این هر گاه دل در مال نیاویزد تملک آن مضر نیست، این علقه که از ثروت داشتن پدید مى‏آید بمنزله‏ى دندان مار است که کیسه‏ى زهر در بن آن قرار مى‏گیرد، گسیختن تعلق که منشا آن فریبندگى مال است، شباهت دارد به کندن دندان مار.

نتیجه کلام این است: از هوای نفس بگذر تا ببینی که چگونه فقر، فخر است و مردان حق رزق و روزیِ ژرفی از ذوالجلال می‌گیرند. از غرض‌ورزی کناره بگیر تا بتوانی حقیقت را خوب ببینی.