زن مظهر جمال حق است و عشق بزن عشق بخداست،

محبّت در زنان قوى‏تر است،

پرتو حق: محبت و عشق است . بنا بر عقیده‏ى صوفیان، ادراک حق بحسب ذات که حقیقت مطلق است هرگز براى بشر ممکن نیست و تنها حق را در مظاهر مى‏توان دید و بنا بر این، زن مظهر جمال و لطف خداست و آن دل ربایى و حسن از آثار ظهور جمال لم یزلى است که در آن مظهر لطف آمیز جلوه‏گرى مى‏کند، اینگونه محبت را صوفیان «محبت آثارى» مى‏نامند، مقابل: محبت ذاتى که ناشى است از ادراک حق ذات خود را بذات خود. محبت صفاتى که از طلب هر صفتى ظهور خود را از حضرت ذات در مظاهر اسما ناشى مى‏شود. محبت اسمایى که منشا آن، طلب اسماء الهى است ظهور خویش را در مجالى ولایت و مظاهر سلطنت خود. محبت افعالى که خواهان ظهور شئون الهى است. بعضى از شارحان مثنوى بتبعیت از ابن عربى گفته‏اند که ظهور محبت در زن قوى تر است زیرا محبت مرد از آن پدید مى‏آید که حق را در خود بلحاظ فعالیت مشاهده مى‏کند و حق را در زن هم از جهت فعلى و هم به اعتبار فعل پذیرى مشاهده تواند کرد بدان سبب که زن از مرد نطفه مى‏پذیرد و بدین نظر منفعل و فعل پذیر است و نطفه را مى‏پرورد و بطفلى مى‏رساند و بدین لحاظ جنبه‏ى فاعلى دارد پس مشاهده‏ى حق از مظهر زن که جامع حیثیت فعلى و انفعالى است تمام تر تواند بود.

مولانا می‏گوید: زن در واقع معشوق مرد نیست، بلکه پرتوی از جمال حضرت حق‌تعالی است. زن جلوه‌ای از خالق و در کسوت مخلوق است. آن‌چه در ما رقّت و عشق و نازک‌دلی پدید می‏آورد معشوق نیست، پرتو مهر و رقت و رأفتِ حق است و آن‌جا که عشق تجلی می‏کند آن‌چه می‏بینیم به ظاهر مخلوق است که دل می‏رباید اما در حقیقت جلوه‏ای از جمال حضرت حق است و ما جلوهْ خالق را به صورت مخلوق می‏بینیم. از این مطلب، دیدگاه مولانا راجع به زن به‌طور برجسته و درخشان به دست می‌آید، که زن را ترجمانِ صفت رحمانی حضرت حق می‏شمارد. چنان‌که ابن‌عربی نیز در فصّ بیست و هفتم از کتاب فصوص‌الحکم (فص محمدی)، زن را والاترین مظهر خدا می‏داند و وصلت با او را هم‌طراز با اتحاد عاشقان با خدا می‏شمرد. هم‌چنین می‏گوید: زن برای عارف، کامل‌ترین مظهر تجلی خلاقیت خداوند است: «فشهود الحق فی النساء اعظم الشهود و اکمله».

تسلیم کردن مرد خود را به آنچه التماس زن بود

ازطلب معیشت، وآن اعتراض زن را اشارت حق دانستن:

به نزد عقل هر داننده یی هست          که با گردنده گرداننده هست

مرد، زآن گفتن پشیمان شد چنان : مرد عرب از گفتهْ خود چنان پشیمان شد که می‏توان حالت او را به حالت دیوانیان مشرف به مرگ تشبیه کرد.

عوان: به معنای مأمور اجرا و سرهنگ دیوان به‌کار رفته است. این شغل در روزگار قدیم مقتضی اِعمال زور بوده است، به همین دلیل عوان در عداد ظالمان و عوانی به معنای ستمگری بوده است لذا عوانان هنگام مرگ از گذشتهْ خویش پشیمان می‏شدند و غالباً توبه می‏کردند.

جان جان: مولانا روح مطلق و آزاد از هرگونه تعیّن را به «جان جان» تعبیر می‏کند و پروردگار، روح مطلق و هستی آزاد از تعیّن است. در این بیت مرد عرب، اعتراض زن خود را اشارهْ حق می‏داند و مخالفت با آن را مخالفت با حق می‏شمارد و می‏گوید: خصم‌ِ جانِ جان چون آمدم؟ این نوع مقابله با حق باعث شد تا بر روح انسانیِ خود نیز لگد بزنم و آن را خُرد کنم.

گر بدم کافر مسلمان می‏شوم: مرد در مقام عذرخواهی به زن می‏گوید: من از آن مخالفتی که در آغاز سخن با تو داشتم و از حرفی که از روی خطا و نادانی زدم پشیمانم. اگر قبلاً کافر بودم و تو را انکار می‏کردم، اینک مسلمان شدم و نسبت به تو منقاد و فرمان‌بردارم.

چون قضا آید : مولانا بارها در مثنوی گفته است که قضای الهی برهمه چیز غلبه دارد« چون قضا آید، شود دانش به خواب» درمقابل این نکته را هم گفته است که:

گر قضا پوشد سیه همچو شبت      هم قضا دستت بگیرد عاقبت

چون قضا بگذشت خود را مى‏خورد: یعنی قضای الهی می تواند بصیرت وآگاهی مرد را چنان از کار بیندازد که عقل گیج شود ونداند چه کند.         

پا از سر ندانستن: به کنایه، به حیرت سخت در افتادن.

 خود خوردن: به اندیشه فرو رفتن، غصه خوردن

پرده بدریده: یعنی آشکارا اظهار بیقراری کردن

استادفروزانفر در شرح این ابیات چنین می گوید:در روزگار پیشین که ظالمان و ستمکاران هنوز بحساب روز قیامت معتقد بودند بهنگام مرگ که در چاره بر روى آنها بسته مى‏شد از کار گذشته پشیمان مى‏شدند و توبه و انابه آغاز مى‏کردند ولى توبه بحکم شرع مقبول نمى‏افتاد، مرد اعرابى از گفته‏هاى خود در چنان اضطرابى افتاد که عوانان سخت گیر بوقت مردن بدان دوچار مى‏شدند، آن گاه مولانا این حالت را از تاثیر قضاى الهى مى‏داند، انسان بحکم قضا دو اسبه بسوى چیزى مى‏تازد و فکر و اندیشه بکار مى‏برد تا آن را بیابد و یا کارى را بانجام رساند و بهیچ روى بنقصان یا ضرر آن توجه ندارد بلکه آن را مشتمل بر منافع بى‏شمار فرض مى‏کند ولى همین که حکم قضا را اجرا کرد و چشم بند قضا را پیش چشمش برداشته شد، عیوب و نقایص آن را در روشنایى خرد مى‏بیند و از کرده‏ى پشیمان مى‏شود، این حالتى است که بهنگام غلبه‏ى میل و رغبت براى هر کس دست مى‏دهد، اشتباهاتى که آدمى مرتکب مى‏شود و زیانهایى که از اعمال خود بر مى‏گیرد، سراپا مستند بغلبه‏ى رغبت است که در آن هنگام عقل از داورى معزول است، زوال رغبت، آدمى را بحال طبیعى باز مى‏آورد و عقل در کار مى‏ایستد و زیبایى و زشتى عمل را با هم مى‏سنجد و نفع و ضرر را در ترازو مى‏گذارد پس اگر زشتى از زیبایى و زیان از سود بیشتر باشد پشیمانى آغاز مى‏شود و انگشت ندامت بدندان مى‏گزد در صورتى که کننده‏ى فعل و معروض ندامت همان یک تن است، مولانا عروض این احوال را بجهتى که اشارت رفت معلول قضا و قدر مى‏شمارد بنا بر آن که پیشینیان هر امرى را که علت آن مخفى بوده است به قضا و قدر باز مى‏بسته‏اند.

در ابتدای حکایت اشاره کردیم که اگر چه این حکایت ،گفتمانی است بین مرد اعرابی و زنش ،اما همانگونه که در عنوان انتخابی اشارت رفت سخن از«گفتمان نفس و عقل در فقر وتنگدستی» است.واین یکی از شاهکاری های هنری مولانا در مثنوی است. وبه جاست کلام انقروی را که از شارحان بنام مثنوی می‏باشد، به عنوان تأیید بشنویم؛ گرچه مولانا نیز در پایان داستان به همین مطلب اشاره می‏کند.

انقروی می‏گوید: مراد از مرد، عقل است و مراد از زن، نفس. وقتی نفس امّاره، بنابر مقتضای خویش با عقل مخالفت ورزد، عقل نیز با نفس می‏ستیزد و سرانجام، نفس را مورد عتاب قرار می‏دهد و تأدیبش می‏کند و او را تدریجاً به نفس مطمئنه و راضیه می‏رساند و وقتی نفس از حالت آمادگی خلاص گشت و به این مرتبه رسید، اصلاً با مقتضای عقل مخالفت نمی‏‏کند و کاملاً تابع و مطیع آن می‏شود. عقل که این حسن خُلق نفس را نسبت به خود می‏بیند و میل و محبت آن را در حق مشاهده می‏کند به عذر‌خواهی از ستم‌هایی می‌پردازد که ابتدا در حقش روا داشته بود. لذا این‌گونه سخنان معذرت‌آمیز می‏گوید و با زبان عقلی، این معانی مذکور را خطاب بر نفس خویش ادا می‏کند.[1]