تسلیم کردن مرد خود را به آنچه التماس زن بود

ازطلب معیشت، وآن اعتراض زن را اشارت حق دانستن:

به نزد عقل هر داننده یی هست          که با گردنده گرداننده هست

مرد، زآن گفتن پشیمان شد چنان : مرد عرب از گفتهْ خود چنان پشیمان شد که می‏توان حالت او را به حالت دیوانیان مشرف به مرگ تشبیه کرد.

عوان: به معنای مأمور اجرا و سرهنگ دیوان به‌کار رفته است. این شغل در روزگار قدیم مقتضی اِعمال زور بوده است، به همین دلیل عوان در عداد ظالمان و عوانی به معنای ستمگری بوده است لذا عوانان هنگام مرگ از گذشتهْ خویش پشیمان می‏شدند و غالباً توبه می‏کردند.

جان جان: مولانا روح مطلق و آزاد از هرگونه تعیّن را به «جان جان» تعبیر می‏کند و پروردگار، روح مطلق و هستی آزاد از تعیّن است. در این بیت مرد عرب، اعتراض زن خود را اشارهْ حق می‏داند و مخالفت با آن را مخالفت با حق می‏شمارد و می‏گوید: خصم‌ِ جانِ جان چون آمدم؟ این نوع مقابله با حق باعث شد تا بر روح انسانیِ خود نیز لگد بزنم و آن را خُرد کنم.

گر بدم کافر مسلمان می‏شوم: مرد در مقام عذرخواهی به زن می‏گوید: من از آن مخالفتی که در آغاز سخن با تو داشتم و از حرفی که از روی خطا و نادانی زدم پشیمانم. اگر قبلاً کافر بودم و تو را انکار می‏کردم، اینک مسلمان شدم و نسبت به تو منقاد و فرمان‌بردارم.

چون قضا آید : مولانا بارها در مثنوی گفته است که قضای الهی برهمه چیز غلبه دارد« چون قضا آید، شود دانش به خواب» درمقابل این نکته را هم گفته است که:

گر قضا پوشد سیه همچو شبت      هم قضا دستت بگیرد عاقبت

چون قضا بگذشت خود را مى‏خورد: یعنی قضای الهی می تواند بصیرت وآگاهی مرد را چنان از کار بیندازد که عقل گیج شود ونداند چه کند.         

پا از سر ندانستن: به کنایه، به حیرت سخت در افتادن.

 خود خوردن: به اندیشه فرو رفتن، غصه خوردن

پرده بدریده: یعنی آشکارا اظهار بیقراری کردن

استادفروزانفر در شرح این ابیات چنین می گوید:در روزگار پیشین که ظالمان و ستمکاران هنوز بحساب روز قیامت معتقد بودند بهنگام مرگ که در چاره بر روى آنها بسته مى‏شد از کار گذشته پشیمان مى‏شدند و توبه و انابه آغاز مى‏کردند ولى توبه بحکم شرع مقبول نمى‏افتاد، مرد اعرابى از گفته‏هاى خود در چنان اضطرابى افتاد که عوانان سخت گیر بوقت مردن بدان دوچار مى‏شدند، آن گاه مولانا این حالت را از تاثیر قضاى الهى مى‏داند، انسان بحکم قضا دو اسبه بسوى چیزى مى‏تازد و فکر و اندیشه بکار مى‏برد تا آن را بیابد و یا کارى را بانجام رساند و بهیچ روى بنقصان یا ضرر آن توجه ندارد بلکه آن را مشتمل بر منافع بى‏شمار فرض مى‏کند ولى همین که حکم قضا را اجرا کرد و چشم بند قضا را پیش چشمش برداشته شد، عیوب و نقایص آن را در روشنایى خرد مى‏بیند و از کرده‏ى پشیمان مى‏شود، این حالتى است که بهنگام غلبه‏ى میل و رغبت براى هر کس دست مى‏دهد، اشتباهاتى که آدمى مرتکب مى‏شود و زیانهایى که از اعمال خود بر مى‏گیرد، سراپا مستند بغلبه‏ى رغبت است که در آن هنگام عقل از داورى معزول است، زوال رغبت، آدمى را بحال طبیعى باز مى‏آورد و عقل در کار مى‏ایستد و زیبایى و زشتى عمل را با هم مى‏سنجد و نفع و ضرر را در ترازو مى‏گذارد پس اگر زشتى از زیبایى و زیان از سود بیشتر باشد پشیمانى آغاز مى‏شود و انگشت ندامت بدندان مى‏گزد در صورتى که کننده‏ى فعل و معروض ندامت همان یک تن است، مولانا عروض این احوال را بجهتى که اشارت رفت معلول قضا و قدر مى‏شمارد بنا بر آن که پیشینیان هر امرى را که علت آن مخفى بوده است به قضا و قدر باز مى‏بسته‏اند.

در ابتدای حکایت اشاره کردیم که اگر چه این حکایت ،گفتمانی است بین مرد اعرابی و زنش ،اما همانگونه که در عنوان انتخابی اشارت رفت سخن از«گفتمان نفس و عقل در فقر وتنگدستی» است.واین یکی از شاهکاری های هنری مولانا در مثنوی است. وبه جاست کلام انقروی را که از شارحان بنام مثنوی می‏باشد، به عنوان تأیید بشنویم؛ گرچه مولانا نیز در پایان داستان به همین مطلب اشاره می‏کند.

انقروی می‏گوید: مراد از مرد، عقل است و مراد از زن، نفس. وقتی نفس امّاره، بنابر مقتضای خویش با عقل مخالفت ورزد، عقل نیز با نفس می‏ستیزد و سرانجام، نفس را مورد عتاب قرار می‏دهد و تأدیبش می‏کند و او را تدریجاً به نفس مطمئنه و راضیه می‏رساند و وقتی نفس از حالت آمادگی خلاص گشت و به این مرتبه رسید، اصلاً با مقتضای عقل مخالفت نمی‏‏کند و کاملاً تابع و مطیع آن می‏شود. عقل که این حسن خُلق نفس را نسبت به خود می‏بیند و میل و محبت آن را در حق مشاهده می‏کند به عذر‌خواهی از ستم‌هایی می‌پردازد که ابتدا در حقش روا داشته بود. لذا این‌گونه سخنان معذرت‌آمیز می‏گوید و با زبان عقلی، این معانی مذکور را خطاب بر نفس خویش ادا می‏کند.[1]