بحث در ایمان فرعون،

انسان مسخّر حکم قضاست،

غل: طوق آهنین یا چرمین که در گردن افکنند و بر دست بندند، بند و زنجیر. حکم قضا و امر تکوینى است که فرعون را در گمراهى مى‏افکند، همان معنى که از آن به (ختم و مهر بر دل) و (طبع) و (رین) در قرآن کریم مى‏بینیم،

من منم‌ :یعنی نفس وخود پرستی وخود بینی است وغل وزنجیر ی است که حکم قضا بر گردن من افگنده است.

مکدّر: یعنی تاریک ظلمانی، بی فروغ.

پنگان زدن : مردم مشرق زمین می‏پنداشتند که به هنگام خسوف، اژدهایی ماه را در کام خود می‏کشد و برای ترساندن و گریزاندن اژدها طاس یا طشت مسی را به صدا در می‏آوردند. پنگان به معنای طاس است.

چیست این خیمه که گویى پر گهر دریاستى             یا هزاران شمع در پنگانى از میناستى‏

دیوان ناصر خسرو، ص 439

زخمه: در اینجا یعنی ستایشهای مبالغه آمیز.

ماه را زآن زخمه رسوا می‏کنند:روح من از همین ستایش‌ها رسوا می‏شود.

( 2459) روز موسى در پیشگاه خداوند ناله مى‏کند و نیم شب فرعون در آن درگاه مى‏گرید.( 2460) و مى‏گوید بار الها این زنجیر ظاهر چیست که بر گردن من افتاده اگر این کدورت و تیرگى ظاهرى نباشد چه کسى مى‏گوید من منم و دم از انیت مى‏زند.( 2461) موسى را تو ماهرو نموده و ماه جانم را تو سیه رو کرده‏اى.( 2463) گیرم ستاره من مرا بهتر از ماه نشان دهد وقتى که خسوف آمد چاره من چیست.( 2464) اگر چه در ظاهر قراولان روزانه بنام خداوندى و سلطنتم در سر در کاخ من نوبت مى‏زنند و صداى کوس و طبل بلند است ولى در واقع ماه جانم گرفته و مردم طاس و طشت مى‏زنند.( 2465) آرى طاس مى‏زنند و غوغا بپا مى‏کنند و این کوس رسوایى ماه است که در جهان منتشر کرده و با زخمه ماه را رسوا مى‏کنند.( 2466) آن غوغا و هاى هو و صداى طشت شهرت و آوازه فرعونى من و آن زخمه دعوى انا ربکم الاعلاى من است‏.

در این ابیات فرعون در پیشگاه حق از خود دفاع می‏کند و گمراهی و کفر خویش را به مشیت الهی ربط می‏دهد و می‌گوید: این‌که من می‏گویم «منم»، نفس و خود‌پرستی و خودبینی است و غل و زنجیری است که حکم قضا را برگردن من افکنده است. چهرهْ موسی به سبب حکم قضا منوّر است و چهره من از ‌آن کدر و تیره است، وگرنه روح من مانند ماه تابان است اما قضای حق آن را تیره کرده و خسوف، او را پوشانده است ، تقصیر من چیست؟ فرعون می‏گوید: اگر چه در نوبت زدن بارگاه شاهی، مرا خدای زمین و سلطان می‏نامند اما این آوازه‏ها در حقیقت طاس‌زدن برای رفع خسوف از روح من است که مانند ماه گرفته است. روح من از همین ستایش‌ها (ربکم الاعلی ها) رسوا می‏شود.

مقصود مولانا دراین ابیات این است که: مبدا گمراهى و هدایت ظهور صفات الهى است که از ذات حق مى‏جوشد بنا بر این، هدایت موسى و گمراهى فرعون از یک نقطه، برخاسته و امتداد یافته است، این مطلب را مولانا از زبان فرعون بیان مى‏کند، ابن عربى و پیروان او، این اعتراف را دلیل صحت شهود و ایقان فرعون انگاشته‏اند.[1] تقریر این معنى را از بهاء ولد بشنوید: «نه که فرعون و ابلیس نمى‏دانستند حقیقت موسى و آدم را با چندان معجزات و لیکن زنجیر قهر ما هم بدان جاى ایشان را باز مى‏داشت که اى سگان جاى شما همین جایست.»[2]