فطرت از هر رنگ اعتقاد بدور است،

خدا پیرو هیچ یک از ادیان نیست و آن جا که اوست وحدت محض است،

بی رنگی : هستی مطلق است که مقید به شکل و صورت و رنگ و مکان و زمان خاصی نیست. هم‌چنین به عالم اطلاق، عالم وحدت، عالم معنا، عالم غیب ، فطرت و آفرینش نخستین، عالم خدایى، و حقیقت مطلق نیز بی‏رنگی گفته می‏شود.

اسیر رنگ شد : یعنی از عالم وحدت و اطلاق به عالم تعیّن و کثرت آمد و در صورت و جسم و رنگ، محدود شد.

موسیی:بهتر است که نسبت به موسى فرض شود یعنى پیرو موسى، در این‌جا به هر یک از مظاهر صفات الهی گفته می‏شود. این جلوه‏های صفات حق در عالم صورت و ماده و رنگ و کثرت از یک‌دیگر متمایز و با هم در جنگ‏اند و ما که اسیر سود و زیان این جهان خاکی هستیم یکی را موسی و دیگری را فرعون می‏بینیم.

رنگ: یعنی موجودات وآفریدگان عالم ماده.

بی رنگ : یعنی خدا .

ای عجب‌کین رنگ از بی‏رنگ خاست: یعنی تعجب در این است که این همه رنگ و اختلافات، چگونه از بی‌رنگی و وحدت پدید آمده است. رنگ چگونه با بی‌رنگ به جنگ و نزاع برخاست. برای مثال، روغن که عنصر تشکیل دهنده آن، اکسیژن و ئیدروژن است و با آب هم عنصراند، چگونه ضد یک‌دیگرند؟ نه آب در چربی حل می‏شود و نه چربی در آب. مثال دیگر، گل و خار که از یک ریشه‌اند و اصل واحد دارند، چرا ضدّ همند.

مولانا با استخدام واژه گان رنگ و بی رنگ می خواهد بگوید: اگر تو از این جهان مادی فارغ و به عالم وحدت و بی‌رنگی و‌‌اصل شوی، این جلوه‏های آفرینش را در جنگ نخواهی یافت. عالم وحدت، عالم صلح و صفا و آشتی است. اگر در این نکتهْ مهم توحیدی سؤالی برای تو پدید آید که چگونه ممکن است که حضرت موسی (پیامبر خدا) و فرعون (طاغی و سرکش) با هم جمع و متحد شوند؟ شما صورت را از چهرهْ موسی و فرعون بردار، یکی می‏ماند. طبیعت و سرشت عالم کثرت همواره با قال و قیل و نزاع همراه است. عالم کثرت، عالم کشمکش و درگیری و تنازع است.

استاد فروزانفربا نقل کلام محققین از حکما وعرفا، درشرح دوبیت نخست این ابیات چنین می گوید: مى‏توانیم بگوییم که فطرت انسانى از رنگ هر مذهبى بدور است و کیشها و دینها از اجتماع و براى نظم امور جامعه پدید آمده‏اند و رنگ حدوث دارند و میان ادیان و قوانین بشرى ازین نظر فرقى و امتیازى دیده نمى‏شود، هر کسى غالبا از دینى پیروى مى‏کند که پدر و مادرش بدو مى‏آموزند و یا از محیط زندگى خود فرا مى‏پذیرد، گرویدن از دینى بدین دیگر نیز معلول علل اجتماعى است از قبیل تحول محیط فکر یا حیات و عدم انطباق اصول و قواعد دینى که مورد اعتقاد است بر شرائط حیات ذهنى یا خارجى. گاهى نیز امور عاطفى در بدل کردن کیشها مداخله مى‏کند و بهر حال آن جا که فطرت و آفرینش اولین است دینى وجود ندارد و انسان بحسب تاثیر تربیت یا محیط بدینى مى‏گرود، در حدیث آمده است: کل مولود یولد على الفطره حتى یعرب عنه لسانه فابواه یهودانه او ینصرانه او یمجسانه. (هر که مى‏زاید بر فطرت مى‏زاید تا آن گاه که در سخن آید و پدر و مادرش او را یهودى یا نصرانى یا مجوسى کنند.)[1]

بنا بر این، مراد چنین خواهد که این اختلاف و دوگانگى که عامیان بر سر مذهب و معتقدات خود مى‏کنند با فطرت انسانى و اصول دعوت پیمبران موافقت ندارد، حقیقت انسانى بى‏رنگ است و قدر مشترک میان افراد بشر معنى و اصل انسانیت است پس همان بهتر که بدان حقیقت باز گردیم و ستیزه و پرخاش را بیک سو نهیم. مایه و رکن اصلى این توجیه استدلال حکماى اسلامى است که در اثبات نبوت عامه، میل انسان را به مدنیت جزو دلیل قرار مى‏دهند بلحاظ آن که تمدن، بدون نظام شریعت و قانون گزارى منتظم نمى‏گردد و اصولا متصور نتواند شد.

از دگر سو، مى‏توان گفت که ذات حق و عالم خدایى هیچ رنگى نمى‏پذیرد، صفت سبحان و قدوس و سبوح مقتضى آنست که او را جل شانه از هر چه صفت حدوث دارد منزه شماریم، همچنین خداى فرمان ده است و فرمان بر و فرمان پذیر نیست پس او را پیرو هیچ آیینى و کیشى فرض نتوان کرد، خدا خداست و نه ترسا و نه یهودى و نه بودایى است، سالک چون از عالم خلق برتر رود و از رنگ حدوث برهد و در حق فانى شود، صفات او بصفات حق بدل مى‏گردد و در آن هنگام از دوگانگى و خلاف جدا مى‏افتد و بچشم خدایى در خلق مى‏نگرد، همه کیشها و آیینها را برنگ وحدت مى‏بیند و همچنان که حق از عداوت شخصى منزه است او نیز از اینگونه دشمنایگى که مبدا ستیزه‏گرى است مبرا مى‏شود، حاصل آن که اختلافها و دشمنیها در عالم خلق است و در جهان ایزدى، عداوت و خلاف انگیزى وجود ندارد و آن سالک که در جهان یگانگى گام نهاده است همه‏ى مذاهب را بیک چشم مى‏نگرد و با هیچ یک دشمنى نمى‏ورزد یا از آن جهت که اوصاف خلق را از جان خود زدوده و یا بسبب آن که اصول ادیان را از سوى خدا یافته است، مولانا نظر بدین معنى مى‏فرمود:

من با هفتاد و دو ملت یکى‏ام. این توجیه بهتر از نخستین و با مذاق مولانا مناسب تر مى‏نماید، موید آن، شواهد ذیل است:

          این سفال و این پلیته دیگرست             لیک نورش نیست دیگر ز آن سرست‏

          گر نظر در شیشه دارى گم شوى             ز آنک از شیشه است اعداد دوى‏

          ور نظر بر نور دارى وارهى             از دوى و اعداد جسم منتهى‏

          از نظزگاهست اى مغز وجود             اختلاف مومن و گبر و جهود

مثنوى، د 3، ب 1255 ببعد

          موسى و عیسى کجا بد کافتاب             کشت موجودات را مى‏داد آب‏

          آدم و حوا کجا بود آن زمان             که خدا افکند این زه در کمان‏

همان مأخذ، ب 1275 ببعد

          یک حمله‏ى مردانه‏ى مستانه بکردیم             تا علم بدادیم و بمعلوم رسیدیم‏

          در منزل اول بدو فرسنگى هستى             در قافله‏ى امت مرحوم رسیدیم‏

          آن مه که نه بالاست و نه پستست بتابید             و آن جا که نه محمود و نه مذموم رسیدیم‏

دیوان، ب 15622 ببعد

در تقریر این معنى از عین القضاة بشنوید: «اما اى عزیز شرطهاى طالب بسیارست در راه خدا که جمله محققان خود مجمل گفته‏اند. اما یکى مفصل که جمله مذاهب هفتاد و سه گروه که معروفند، اول در راه سالک، در دیده‏ى او یکى بود و یکى نماید و اگر فرق داند و یا فرق کند، فارق و فرق کننده باشد نه طالب، این فرق هنوز طالب را حجاب راه بود که مقصود طالب از مذهب آنست که باشد که آن مذهب که اختیار کند او را بمقصد رساند. و هیچ مذهب به ابتداى حالت بهتر از ترک عادت نداند چنان که از جمله‏ى ایشان یکى گفته است: چون به آخر طلب رسد خود هیچ مذهب جز مذهب مطلوب ندارد.

حسین منصور را پرسیدند که تو بر کدام مذهبى گفت «انا على مذهب ربى» من بر مذهب خداام زیرا که هر که بر مذهبى بود که آن نه مذهب پیروى بود، مختلط باشد و بزرگان طریقت را پیر خود خداى تعالى بود پس بر مذهب خدا باشند و مخلص باشند نه مختلط. اختلاط توقفست و اخلاص ترقى و اخلاص در طالب خود شرط است «من اخلص لله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمة من قلبه على لسانه» او از مذهبها دور است، ایشان نیز دور باشند گواهست برین «تخلقوا بأخلاق اللَّه» مگر نشنیده‏اى این دو بیت:

          آن کس که هزار عالم از رنگ نگاشت             رنگ من و تو کجا خرد اى ناداشت‏

          این رنگ همه هوس بود یا پنداشت             او بى‏رنگست رنگ او باید داشت»[2]

شیره و عصاره‏ى این بحث در یک بیت از مثنوى مندرج است:

          ملت عشق از همه دینها جداست             عاشقان را ملت و مذهب خداست‏

مثنوى، ج 2، ب 1770

شارحان مثنوى با اختلاف در تعبیر و اجمال و تفصیل گفته‏اند که بى‏رنگى مرتبه‏ى اطلاق ذات است که در آن جا کثرت و احکام کثرت منتفى است و مراد از رنگ، تعین و تقید، و جنگ موسى با موسى عبارت است از تمایز و تغایر اعتبارى نفس الامرى که نزد محققین در موجودات ثابت است و چون ذات مطلق را ملاحظه کنى و امتیاز هدایت و ضلالت از نظر بردارى دانى که موسى و فرعون هر دو مطیع رب‏اند که جز اطاعت و بندگى کارى ندارند.[3]

در ادامه استاد می فرماید:منشا ادیان و مذاهب حق تعالى است که خود از هر رنگى منزه است، کثرت نیز از وحدت و تعین از اطلاق مى‏زاید بدان سبب که تعینات حدود وجود مطلق‏اند پس جنگ رنگها با بى‏رنگ که سر چشمه‏ى حدوث و وجود آنهاست جاى شگفتى تواند بود. آن گاه مطلق و مقید را مثال مى‏زند به آب و روغن که چون آب در روغن جوشان ریزند، روغن در فریاد مى‏خیزد و چکره‏هاى آن بیرون مى‏ریزد در صورتى که روغن را از ماده‏ى لبنى و شیر مى‏گیرند که خود مایع است و اصل شیر از گیاهان است که آب، مایه‏ى روییدن و بالیدن آنهاست، گل و خار نیز مفید همین معنى است بدان مناسبت که خار بر شاخه‏ى گل و گل نیز در میان خار مى‏روید.

نظیر بیت (2481) از سخن مولانا:

        ببین در رنگ معشوقان نگر در رنگ مشتاقان      که آمد این دو رنگ خوش از آن بى‏رنگ جان اینک‏

دیوان، ب 13923

این ابیات همچنین اشاره یی به مساله‏ى صدور کثیر از واحد که مورد بحث حکما و متکلمین است نیز می باشد.