رحمت بی علت:رحمت وشفقتی است که از جانب حق است ودلیل وعلت نمی خواهد.

دریاى جود:جود بخشش است که نه در برابر نیاز کسی باشد ونه به خاطر عوض.

افسوسیان: جمع افسوسى، مسخره، در خور دریغ و حسرت،کسانی که شایستهْ تمسخر وتحقیرند

افسوس: تمسخر، دریغ و حسرت.

بد نشان: یعنی بد نام، کسی که اثر خوبی باقی نمی گذارد.

زبان زهر همچون مار: یعنی زبانی که سخنش آن قدر زهرآگین است که گویی زهر نیست، خود مار است.

سگسارانه: مانند سگساران، قومى افسانه‏اى که سرشان شبیه سر سگ بوده است، ذکر این قوم در داستانهاى کهن مانند اسکندر نامه دیده مى‏شود. مى‏توانید «سگسارانه» را بمعنى سگ مانند فرض کنید بخصوص اگر (دم) را در اول آن بیت بضم اول بخوانید، دم سگ، نمودار و مثال کژى است و در عرب بدان مثل مى‏زنند: ذنب الکلب لا یستوی. (دم سگ راست نمى‏شود.)[1] درین بیت، هم ظاهرا بدین معنى است، در شاهنامه نام قومى است که در مازندران مى‏زیسته‏اند،

گز دم خانه: لانه‏ى گز دم، مجازا محل آفت و گزیدن،

معقولات نقل: مطالبى که از راه نقل و روایت، تعقل شود و یا مسائل برهانى و عقلى که بتقلید از دیگران و بدون تعقل و تفکر شخصى فرا گیرند مانند فیلسوف نمایان و حکیم شکلان مقلد که معلوماتشان عبارت است از آن چه در کتب پیشینیان خوانده‏اند و از خود مطلبى کشف نکرده‏اند و با هر نکته‏ى تازه بستیزه بر مى‏خیزند.

پیر خِر: خریدار و طالب پیر راه. در نسخه‏ى موزه‏ى قونیه با علامت کسره () در زیر حرف چهارم، و چنین است در اکثر مواضع از دیوان کبیر، بدان ماند که این کلمه در لهجه‏ى مولانا بکسر تلفظ مى‏شده است و کاتبان که بضبط تلفظ وى مقید بوده‏اند آن را با علامت کسره مشکول ساخته‏اند، مشهور و متداول آن، در مصدر (خریدن) و مشتقات آن، فتح اول است.

پیر خر: در قافیه‏ى آن بیت، خر پیر است بتقدیم صفت بر موصوف.

سقر پروردگان: کسانى که مایه‏ى پرورش آنها دوزخ و صفات زشت جهنمى است، کسانى که براى دوزخ پرورده شده‏اند، دوزخیان. مضمون بیت چنین است که پروردگار بندگان خوب خود را از بهشت به این جهان خاکی آورد تا پست فطرتها رابه آنها نشان بدهد.

 ( 2571) با این وصف باز در چشم دل خود گریه یافته و یک رحمت بى‏علتى بر دلش تابیدن گرفت.( 2572) از چشمش قطرات اشک مى‏بارید و باران بى‏علتى بود که از دریاى کرم فرود مى‏آمد. ( 2573) عقل باو مى‏گفت که این گریه براى چیست آیا این قوم سزاوار گریه هستند؟( 2574) بچه چیزشان گریه مى‏کنى؟ به آن کارهاى بدشان یا آن سپاه بد نعل کینه و حسدشان.( 2575) به آن دل تاریک پر از زنگار یا آن زبان زهرآگین چون مار. ( 2576) یا به آن لب و دندانهایى که شبیه بدندان سگ و آن دهان و چشمى که خانه کژدم بود.( 2577) آن ستیزه‏ها و سخریه‏ها را یاد آورده شکر کن که خدا آنها را در زیر زمین محبوس کرد.( 2578) دستشان کج و پایشان کج و چشمشان کج مهر و خشم و صلح‏شان همگى کج بود.( 2579) فقط بتقلید پدران و از روى گفته‏هاى دیگران پاى بر سر جمال پیر عقل نهاده.( 2580) خریدار پیر نبوده و همه از زبان و گوش و چشم همدیگر تقلید کرده و پیره خرى شده بودند.( 2581) خداى تعالى بردگان را از بهشت بدنیا آورد تا براى جهنم بپروراند.

خلاصه محتوای این ابیات چنین است که: رحمت و دل سوزى بحسب عادت از محبت مى‏خیزد و در انسان غالبا متوجه است بکسانى که نوعى پیوستگى دارند، ولى دل سوزى و شفقت مردان خدا عام است و معلول خویشاوندى و ارتباط شخصى و قبیله‏اى و جنسى و صنفى نیست، این شفقت سایه‏ى رحمت الهى است که کار او، از آن سوى علت و سبب است، مولانا بدین لحاظ، دل سوزى صالح را «رحمت بى‏علت» خوانده است.