مردم در شناختن یکدیگر متفاوتند

دلیل دشوارى شناخت انسان،

چشم آخِر بین: چشم عاقبت بین، چشم غیبى که فریب ظاهر نمى‏خورد و نظر بر عاقبت دارد. چشم مردان حق است که از دریچهْ عاقبت می نگرند.

چشم آخُر بین: دیده‏ى حسى و حیوانى که بظاهر فریفته مى‏شود و مانند ستور در بند علف است. وجز خطا وغرور چشمی ندارند وبا این چشم، حقیقت دیده نمی شود.

مضمر: نهفته، پنهان کرده.

کلوا: بخورید، صیغه‏ى دوم شخص جمع از امر حاضر در زبان عربى.

حدث: مدفوع و افکنده‏ى روده‏ى انسان.

شهور: جمع شهر بمعنى ماه، جزوى از دوازده جزو سال.

یوم النشور: روز قیامت که مردگان از گور بر مى‏خیزند و در صحراى محشر پراکنده مى‏شوند.

 ( 2594) تلخ و شیرین را با این نظرها نمى‏توان دید بلکه آنها را باید از دریچه عاقبت بینى نگریست تا حقیقت آنها مکشوف شود.( 2595) چشم آخر بین مى‏تواند راستى و حقیقت را ببیند چشمى که آخور ببیند و بظاهر بنگرد خطا دیده و مغرور خواهد شد.( 2596) اى بسا شیرین که در ظاهر چون شکر بوده ولى زهر کشنده در او پنهان است.( 2597) آن که زیرکتر است از دور که کشمکش او را دید مى‏شناسد که در واقع تلخ است یا شیرین. و دیگرى چون بو کند مى‏شناسد و آن یکى با لب و دندان امتحان کرده و مى‏فهمد.() یکى همین که در جلو خود دید بواقع آن پى مى‏برد و دیگرى همین که دست زد رد مى‏کند و مى‏گوید نمى‏خواهم.( 2598) لب او پیش از طعم آن را حس کرده و رد مى‏کند اگر چه شیطان فریاد مى‏زند که بخورید.( 2599) یکى دیگر همین که بگلویش رسید معلوم مى‏شود که چیست و آن یکى را وقتى خورد و داخل بدن گردید در آن جا حقیقت معلوم شده و بدیش آشکار مى‏گردد.( 2600) یکى را در موقع حدث و ادرار سوزش پیدا شده و معلوم مى‏گردد که بد چیزى خورده و دخلش بد بوده که در موقع خرج بدیش آشکار شده.( 2601) یکى دیگر را بعد روزها و ماهها و دیگرى را بعد از مرگ در قعر گور تنبیه مى‏کند.( 2602) و اگر در گور هم نشد ناچار در قیامت پیدا خواهد شد.

تا این جا سخن از نیکی وبدی یا ایمان وکفر در درون انسانها بود که این دو جلوهْ گوناگون اگر چه آمیخته می نمایند اما از یکدیگر بسیار جدا هستند.اکنون در این ابیات سخن از این است که چگونه این نیکی وبدیِ درون را باید شناخت؟ مولانا معتقد است مردان حق می توانند از دریچهْ عاقبت اندیشی بنگرند وباچشم آخر بین فریب ظاهر را نمی خورند وبه شخصیت حقیقی انسان دست رسی پیدا کنند.

استاد گرانسنگ فروزانفردر شرح این ابیات می گوید:مردم شناسى و معرفت انسان بنحو کمال، سخت دشوار و یا ناممکن است از آن جهت که از صفات و معانى مختلف ترکیب یافته و یا آن که بسبب عروض فعلیات گوناگون و پی درپی، شخصیت وى همواره در تحول و تغیر است بنا بر این شخصیت حقیقى او مناسب آخرین فعلیتى است که نفس او بدان تحقق مى‏پذیرد و رقم سعادت یا شقاوت بر پیشانیش مى‏نهد و از این رو، آدمى را از دریچه‏ى عاقبت باید شناخت، مردم در این شناخت بر تفاوت‏اند، آنها که نظر باطن بین دارند از مقدمات تحول و تبدل انسان، پایان کار را بحدس صائب در مى‏یابند، اقوال و اعمال هر کسى از نحوه‏ى تشخص نفسانى و طرز فکرش حکایت مى‏کند، مثل اینکه ما از هوشمندى و چگونگى و مقدار کوشش اشخاص درجه‏ى موفقیت و کامیابى آنها را حدس مى‏زنیم و اغلب چنان مى‏شود و یا بد فرجامى دیگرى را از اهمال و سست رایى او، پیش بینى مى‏کنیم و غالبا حدس ما راست چنان مى‏افتد، آنها که بخصائص روحى انسان در نتیجه‏ى آزمایشها و یا بعلت هوش و خردمندى تند و مو شکاف، آشنایى دارند همچنین، کیفیت دگرگونى جان انسانى را از مقدمات، حدس توانند زد زیرا هر صفت و یا تشخص درونى پایه‏ى حصول صفتى است مناسب خود مثل اینکه در ساختمان دیوار و سقف، تناسبى میانه‏ى اجزاى آنها ضرور است بدین جهت مولانا مى‏گوید که تلخ و شیرین را بچشم دل و نه به چشم حس مى‏توان دید. آن گاه بر دشوارى معرفت انسان دلیل مى‏آورد بدین گونه که بسیارى از مردم بسبب قدرتى که در اعمال ریا و نفاق دارند و یا از آن رو که آدمى از دیگر جانوران هوشمند تر است، بالطبع در اظهار و یا نهفتن افکار و اعمال خود بحکم عقل داورى مى‏کند و بر حسب مصلحت بعضى را آشکار و بعضى را پنهان مى‏دارد، همنشینان او بدین سبب در شناخت وى بدرجات مختلف تقسیم مى‏شوند، بعضى باولین نظر و دیگران در مراحل پیاپى آزمایش مى‏شناسند، دسته‏اى از مردم نیز چنان بر کتمان قادراند که در این جهان شناخته نمى‏شوند و باطنشان در آن جهان متمثل مى‏گردد، این معنى را به زهرى نهفته در شکر، مثال مى‏زند که آدمیان آن را بر تفاوت، حس مى‏کنند، آنها که تیز هوش تراند ببو و دیگر کسان یا بحسب درجات هوش و زیرکى در دهان یا گلو یا در روده یا بوقت برون افکندن تمییز مى‏دهند، این تفاوت تشخیص از آن جا مى‏خیزد که مراتب دید و بینش چشم عاقبت بین هم بر صفت قوه‏ى دید حسى و جسمانى اختلاف مى‏پذیرد. ظاهرا مضمون این ابیات، مستفاد است از حدیث ذیل: «ان لله خلقا یعرفون الناس بالتوسم» (خداى را بندگان‏اند که مردم را از روى سیما مى‏شناسند.)[1] مطابق گفته‏ى بزرگان دین و عقائد مسلمانان، اعمال مردگان، در گور بر آنها عرضه مى‏شود و دریچه‏اى از بهشت یا دوزخ بر روى آنها مى‏گشایند، غزالى درین باره بحثى مفصل کرده و روایات بسیار آورده است، او معتقد است که این مطلب از روى مکاشفات بثبوت رسیده است.[2] ظهور شقاوت و سعادت و محاسبه‏ى اعمال در قیامت از عقاید مسلم و مشهور مسلمانان است، مولانا در بیت (2601، 2602) بدین گفته نظر دارد.