نیستان: عالم مجردات و عالم غیب یا مرتبه‏ى اعیان ثابته تواند بود. بعضی از شارحان مثنوى «نیستان» را عبارت از غیب اول و تعیّن اول یعنی حقائق وجود بدون تعین و امتیاز علمى در ذات حق، و یا غیب ثانى و تعین ثانى یعنی حقائق موجودات با تعین و امتیاز علمى که آنها را اعیان ثابته مى‏گویند، گرفته‏اند

نفیر: فریاد و زارى به آواز بلند و داد خواهى و تضرع ، معنى بیت روشن و توجیه شکایت نى است از دورى وفراق.

شرحه: پاره گوشتى که از درازا بریده باشند، شرحه، شرحه: پاره پاره.

اشتیاق : میل قلب است بدیدار محبوب و مطلوب غایب و دور از نظر ، بنا بر این اشتیاق امرى است مترتب بر فراق و دورى است و دربار? حاضر و واصل گفته نمى‏شود. و چون امور شهودى و وجدانى و احوال درونى و سوز و درد عاشقانه قابل تحلیل و تجزیه نیست از این رو، در وصف نیز نمى‏گنجد و بعبارت در نمى‏آید و هر چه در بیان آن بکوشند باز هم پوشیده و مخفى است بر خلاف امور علمى و مدرکات عقلى که تحلیل و تجزیه پذیر است و تعبیر آن دشوار نیست و از دگر سوى عاشق به همه حال مغلوب عشق است و ادراکش در غلبه‏ى احوال، محو مى‏گردد و بهیچ روى نمى‏تواند که حالات خود را وصف کند و هر چند سخن را تفصیل دهد باز گمان مى‏کند که قطره‏اى از دریاست بر خلاف مدرکات عقلى که ساخته و پرداخته‏ى خود انسان است و در تصرف قوه فکر و تصویر اوست بدین جهت شرط دریافت امور قلبى و احوال درون جنسیت است و تا کسى خود واجد آن احوال نباشد به کنه آنها نیز نمى‏رسد ولى فراق دیده و هجران کشیده مى‏داند که بر عاشق دور و مهجور چه مى‏گذرد پس واضح است که شکایت نى یا مولانا را کسى مى‏تواند بشنود و فهم کند که خود درد مهجورى کشیده و سینه‏اى بزخم هجران پاره پاره داشته باشد .

رجوع به اصل: یک اصل اساسی است وکسانی می توانند به اصل خویش بازگردند وجویای روزگار وصل خویش گردند که به شناخت خویش نائل آیند، ویا درد چنین شناختی را در خود احساس نمایند.

بد حال: بیمار و غمگین، و کسى که حالات قلبى او نازل است نیز تواند بود.

خوش حال: شادمان و نیک بخت، و کسى که حال و واردات درونى او عالى است. به نظر مولانا نوای روح بخش « نی » هم براى خوش حالان و هم براى بد حالان تاثیر گذار است و آن که خوش است خوشتر مى‏شود و کسى که غم بر دل دارد در نوای « نى» خویش را فراموش مى‏کند و یا در عالم خویش فروتر مى‏رود .

از ظن خود:یعنی برپایهْ زمینه‌های ذهنی و روحانی خود.

نجست اسرار من : یعنی به شناسایی ظاهر انسان بسنده نموده واز اسرار نهفته در انسان باز ماندند وآن طور که شایسته مقام و جایگاه انسان است به حقیقت او پی نبردند.

( 1) بشنو این نى چه مى‏گوید؟ و چگونه از جدائیها و روزهاى هجران شکایت کرده قصه جدایى خویش را با آهنگ غم انگیز حکایت مى‏کند . ( 2) مى‏گوید از همان وقت که مرا از نیستان بریده و از اصل و ریشه خویشم جدا کرده‏اند آه و ناله سر کرده از نفیر آه و تأثیر ناله‏هاى جان گدازم زن و مرد بناله در آمده با من هم آواز و هم نفس شده‏اند. ( 3) من براى اینکه درد جان گداز اشتیاق را شرح دهم هم دمى مى‏خواهم که چون من سینه‏اش از درد فراق چاک چاک شده باشد. ( 4) آرى آن که از موطن و مرکز اصلى خویش دور افتاده کوشش او فقط براى همین است که روزگار گذشته و ایام وصال خود را دو مرتبه بدست آورد. ( 5) من (براى اینکه هم دمى پیدا کرده راز دل خود را بگویم) در میان هر جمعیتى راه یافته در مجالس شادى و غم ناله کنان قرین افراد هر محفلى بوده‏ام. ( 6) و هر کس به گمان خود همراه و هم راز من شده ولى از اسرار درونیم کسى آگاه نگردیده است.

غرض مولانا از تعبیربه « بشنو ازنی» آنست که مثنوى را من نمى‏گویم و گوینده‏ى آن عشق یا معشوق است و من در گفتن این سرود آسمانى وسیله‏اى بیش نیستم و آن پروانه‏ى سوخته بالم که در پرتو شمع حقیقت سوخته‏ام و از خود آوازى بر نمى‏کشم و اوست که مرا در سرود مى‏کشد و بر تارهاى فکر من زخمه‏ى تند و آتشین مى‏راند و پرده‏هاى غم انگیز یا روح بخش مى‏سازد :