مَخلصِ ماجرای عرب وجفت او

رویا رویی عقل ونفس

مَخلصی: به معنی مختصر کردن، به اتمام رساندن، رهاشدن از ماجرا وداستان.

مُخلصی: یعنی پاک دلی.

حویج: مخفف حوایج و به معنای نیازمندی‌های خانه است، ما یحتاج منزل و مطبخ از اسباب و انواع سبزى و تره بار و دانه‏ها

خانگاه: منزل و سراى که مشتمل بر چند حجره است، خانه،

پیِ چاره‌گری: یعنی به دنبال برآوردن حاجات مادی است.

جوید سروری: یعنی خود را برتر دیدن.

دردماغش: یعنی درسرش، در فکر و اندیشه اش.

غم الله: یعنی فکر خدا.

سرّ قصه: یعنی موضوع اصلی داستان.

( 2628) مختصر ماجراى مرد و زن را دل پاکى جستجو مى‏کند.( 2629) ماجراى مرد و زن مثال بود براى نفس و عقل تو.( 2630) این زن و مردى که نفس و عقل است مرکزیست براى نیکى و بدى.( 2631) این دو مرکز در عالم خاکى همواره با یکدیگر در جنگ و جدالند.( 2632) زن همیشه آبرو و نان و جاه و شهرت را طالب است.( 2633) نفس نیز مثل او همیشه براى اینکه در عالم خاکى خوش باشد جاه و سرورى مى‏طلبد.( 2634) ولى عقل در این وادى نیست در دماغ او جز فکر خدا چیز دیگرى حکومت ندارد. ( 2635) اگر چه باطن‏ قصه دانه و دام است ولى اکنون صورت قضیه را تمام بشنو.

مولانا می‏خواهد داستان مرد عرب را دنبال کند اما باز به یادش می آید که وضع این زن و مرد،شباهت به رابطهْ نفس انسان با عقل کمال‌جوی او دارد. در کلام مولانا به دوگونه عقل برمی‏خوریم:

الف) عقلی که بر هوای نفس چیره است و انسان را به وصال حق راه می‏نماید؛

ب) عقل حیله‌گر و حسابگر که در اکتساب منافع مادی او را یاری می‏کند.

مولانا می‏گوید: عقلِ کمال‌طلب و جویندهْ خدا و نیز نفس هوا جو، هر دو برای تنظیم امور این جهانی بایسته‏اند و اگر یکی از آنها نباشد نظام این جهان به‌گونهْ دیگری خواهد بود. مولانا با توجه به زمینه قصه خود، می‏گوید: زن مانند نفس به دنبال برآوردن حاجات مادی است و نفس مانند زنِ عرب برای منافع خود گاه خاکی می‏شود و گاه خود را برتر می‏بیند. سر قصه و موضوع اصلی آن، منافع حیاتی و گرفتاری‌های آن است اما تو باید ظاهر و صورت قصه را بشنوی.