علم نافع کدامست،

تأثیر جان و عقل و عشق،

بى‏وطن: در اینجا، مجرد و غیر مکانى.

شنگ: شوخ و ظریف.

اصولى: کسى که علم اصول عقاید یعنى علم کلام و اثبات عقاید دینى مى‏داند، نیز داناى اصول فقه و آن علمى است که بوسیله‏ى آن، قدرت بر استنباط احکام از ادله شرعیه حاصل مى‏شود.

جان : که آثار حیات را در تن و قالب جسمانى پدید مى‏آورد.

عقل : جوهرى است مجرد و از عالم غیب بدین جهت خوش نهاد و خوش نسب است که بعالم غیب پیوند دارد و راه تشخیص مصلحت و مفسده را به آدمى مى‏آموزد و ادبى مناسب هر فعل و هر مرتبه تعلیم مى‏دهد،

عشق : محرک عالم هستى است و بر یک حالت نمى‏ایستد و دائما شکلى و رنگى دیگر بخود مى‏گیرد و در جان عاشق حالات عجب و بى‏قراریهاى شگفت بوجود مى‏آورد بر خلاف عقل که ادب و آرامش مى‏بخشد:

            خرد زاهد نماى هر حوالیست             و لیکن عشق شنگى لا ابالیست‏

اسرار نامه، طبع طهران، ص 35

            زهى فسرده کسى کو قرار مى‏جوید             تو جان عاشق سر مست بى‏قرار بجو

دیوان، ب 23813

علم اصول : علم استنباطِ احکام از دلایل شرعی نظیر قرآن، سنت، عقل، اجماع

علم فقه : آشنایی با احکام شرع و فروع و اعمال و تکالیف

علم نحو : شناسا‏یی ترکیب کلام و جای هر کلمه در جمله و نقش اعراب آن.

باحصول: یعنی کسی که از کارش نتیجه یی می گیرد وموفق می شود.

محو رَه: کسی که در راه حق خود وهستی وخود بینی را رها کرده وقطره یی است درجریان خروشان مشیّت الهی.

زین همه انواع دانش، روز مرگ: در توضیح مضمون سخن واین که کدام علم ، علم نافع وبه فرمودهْ پیامبر(ص) فریضه و واجب شمرده می شود، «طلب العلم فریضة.» بین علما اختلاف نظر وجود دارد.: فقها مى‏گویند که علم فقه مراد است، متکلمان، علم کلام را فریضه مى‏شمارند، مفسرین و محدثین مى‏گویند، طلب تفسیر قرآن و روایت حدیث واجب است، همچنین هر طائفه از علماى اسلام روش خود را در علم و دانش مشمول این حدیث فرض کرده‏اند، محمد غزالى مى‏گوید، مقصود، علم معامله و سلوک است. بعقیده‏ى ابن عربى، علم تابع معلوم است و حکم معلوم را دارد و بنا بر این هر علمى که مرتبط به امور دنیوى است از قبیل فقه که موضوع آن، اعمال ظاهر و داد و ستد و قضا و حدود و غایت آن، انتظام امور خارجى است و فنون ادبى که موضوع آنها الفاظ است و سائر علوم رسمى از کلام و حساب و هندسه و شعب علم ریاضى که جنبه‏ى دنیوى و یا مادى دارد هیچ یک بکار آخرت نمى‏خورد زیرا همه‏ى آنها با مرگ از آدمى گسسته مى‏شود به استثناى علم سلوک که صورت جان سالک است و جدایى نمى‏پذیرد. [1] مولانا نیز همین معنى را اراده فرموده است.

در ابیات پیشین سخن از تاثیر ونفوذ اندیشه وکیش وآیین فرمانروایان در مردم،وبویژه درکارگزاران حکومت بود. در این ابیات مولانا سخن از تأثیر جان و عقل و عشق سخن می گوید: واین که چگونه الطاف شاه جان که بی‏مکان و از عالم بالاست در سراسر کالبد و تن اثر می‏کند و یا لطف عقل خوش‌سرشت و نیک‌طبع، چگونه وجود انسان را اداره می‏کند تا همه کارهایش درست باشد. البته نه عقل مادی و حسابگر بلکه عقل خداجو که جوهری از عالم بالاست، به همین دلیل خوش‌نهاد و خوش‌نسب است. اما عشق، راه عقل و ادب را نمی‏‏پوید و کل تن را بی‌قرار و دیوانه می‏کند. مولانا می‏گوید: هر یک از این سه عامل به مناسبت خود تأثیری و حاصلی دارند. وجود انسان را به دریایی تبدیل می‌کنند که اگر آب آن چون کوثر باشد، سنگ‌ریزه‏های آن هم قیمتی خواهد بود.

سپس مولانا تأثیر جان و عقل و عشق را به تعلیم استادانی تشبیه می‏کند؛ مانند استاد علم اصول و علم فقه و علم نحو. مولانا از استاد دیگری نیز سخن می‏گوید که اصلاً اصول و فقه و نحو تدریس نمی‏‏کند، بلکه فانی ومحو‌ رَه است؛ چنین استادی که کامل و واصل است، شاگردانش هم محو راه حق‏اند. سر انجام مولانا در این قسمت به این نتیجه می‏رسد که در پایان زندگی، فقط علم فقر و آشنایی با اسرار حق به درد می‏خورد و حتی علوم شرعی ـ چون فقه و اصول ـ نیز تا هنگامی ‏سودمند است که ما در این جهان هستیم.