حکایت ماجرای نحوی وکشتیبان 

مأخذ حکایت نحوى را در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى، مى‏توانید ملاحظه فرمایید[1]قصهْ کوتاه نحوی شاهدی است بر ارزشِ محدود دانش های این جهانی. این لطیفه تراوشی است از ذهن مولانا، ومرتبط با درگیری های او با فقیهان وعلمای ظاهر گرا.

در این حکایت طنز‌آمیز، نحوی تمثیل آن دسته از دانش آموختگانی است که به دانش خود می‏بالند و دعاوی بیهوده می‏کنند. کشتیبان نیز تمثیل اهل تزکیه و صفاست که خودبینی و غرور را از جان برکنده‌اند.

استاد زرین‌کوب می‏نویسد: مولانا با نقل این لطیفه نشان می‏دهد که غرور و فضول مدعیان دانش، موجب هلاک جان آنهاست. آن کس که در دعوی یا واقع، علامهْ زمان است نیز تا وقتی از اوصاف بشری نمیرد و خویشتن را از آن‌چه سرمایهْ غرور اوست خالی نکند از طوفان ابتلا و گرداب امتحان رهایی نیابد. با این همه آن‌چه در این حکایت هدف طعن کشتی‌بان است، در واقع خود علم هم نیست، غرور و خودبینی‌ای است که اهل دعوی را از تزکیهْ نفس منع می‏کند.[2]چراکه خود بینى مانع وصول است از آن رو که مرد خود بین، از دید حاجت و نقص محجوب و کور است و تا این صفت و دیگر صفات ناقص بشرى بر جا باشد، آدمى بجایى نمى‏رسد و بصفات خدایى آراسته نمى‏گردد ،مولانا نیستى و محو را تشبیه مى‏کند بحالت مرده‏اى که در دریا افتد، مرده بر روى آب دریا قرار مى‏گیرد و موج دریاش با خود از سویى بسویى مى‏برد و حرکت او همان حرکت دریاست، همچنین سالکى که در دریاى وحدت غرقه مى‏شود بصفات حق متحلى مى‏گردد و فعل او فعل خداست.

زتاب دل شکسته گشت:یعنی از سوز سخن تحقیر آمیز نحوی غمگین شد.

( 2847) نحوى مغرورى بکشتى نشست کشتیبان را مخاطب ساخته‏. ( 2848) گفت نحو خوانده‏اى؟ گفت نه نخوانده‏ام گفت نصف عمر تو بر باد رفته است.( 2849) کشتیبان دل شکسته شد ولى چیزى نگفت.( 2850) تا وقتى باد وزیدن گرفت و کشتى بگرداب افتاد کشتیبان با صداى بلند بنحوى گفت‏.( 2851) آیا شنا بلدى؟ گفت نه.( 2852) گفت اى نحوى تمام عمرت بر باد رفت براى اینکه کشتى در گرداب غرق خواهد شد.