در دریای اسرار الهی، محو کاربرد دارد نه نحو

محو: ستردن و پاک کردن چیزى است از سطح جسم، معنى آن را در اصطلاح صوفیه پیشتر بیان کرده‏ایم. بر آن مى‏افزاییم که متاخرین، محو را به پنج معنى گرفته‏اند: 1- محو ارباب ظواهر: رفع اوصافى که بعادت فرا گیرند و ازاله‏ى اخلاق نکوهیده. 2- محو ارباب سرائر: شستن و زایل کردن آفاتى که از وصول بحقیقت باز مى‏دارد و آن اوصاف بنده و رسوم افعال و اخلاق اوست، این محو بتجلى صفات و اخلاق و افعال حق حاصل مى‏شود. 3- محو جمع و یا محو حقیقى: فناى کثرت در وحدت. 4- محو عبودیت و یا محو عین عبد: و آن عبارت است از اسقاط اضافه‏ى وجود باعیان، اعیان صورت علمیه‏ى ذات حق‏اند و معلومى هستند که عین آن، معدوم است ولى مظاهر وجود حق‏اند، وجود، عین حق است که اضافه و نسبتى به اعیان دارد، اضافه و نسبت امرى است اعتبارى، آثار خارجى تابع وجود است بنا بر این موجودى جز خدا متصور نیست، محو، شهود این معنى است. 5- محو محو: بقاى بحق بعد از فناى خلق.[1] خلاصه«محو»به معنای فنای هستی و خود‌بینی و نیز پرداختن به حق است، چنان‌که از خود نشانی نماند.

مرده: سالکی است که هستی او محوِ پروردگار شده،

زنده: کسی است که هنوز در بندْ تعیّن ودلبستگی های دنیاست.

خر بریخ: مثالى است از فرو ماندن و باز ایستادن بلحاظ آن که خر بر روى یخ نتواند رفت. نظیر: خر در خلاب.

در دوختن: پیوستن بچیزى.

فقه فقه: جان و حقیقت فقه، و بر قیاس، نحو نحو، صرف صرف.

فقه فقه و نحونحو و صرف‌صرف: یعنی اصل تمام دانش‌ها دانش مدرسه‌ای نیست، بلکه علم اهل باطن است که به علم ازلی و ابدی حق پیوند دارد و آگاه از اسرار و عوالم غیب است، که همان محو است، نه نحو.

کم آمد: فروتنى و تواضع، نیستى و نادیدن خود.

( 2853) در اینجا نباید نحو دانست بلکه باید محو بود اگر محو عالم الهى هستى بدون خطر داخل آب شو.( 2854) آب دریا مرده را بسر خود نهاده روى آب نگاه مى‏دارد اگر زنده باشد چگونه ممکن است از آب رهایى یابد.( 2855) وقتى تو از اوصاف بشریت مردى دریاى اسرار الهى تو را بفرق سر خود خواهد نهاد.( 2856) اى که خود را دانا تصور کرده و مردم را بى‏شعور و خر مى‏خواندى و اکنون چون خر بگل مانده در گرداب و امواج دریا گیر افتاده‏اى.( 2857) اگر تو در دنیا علامه زمان هستى اکنون فناى دنیا را ببین.( 2858) مثل مرد نحوى و استیصال او را از این جهت آوردیم که بشما نحو محو بیاموزیم و قانون فنا یاد دهیم.( 2859) فهم فقه و وجهه علم نحو و تغییرات علم صرف را در موقع مرگ خواهى فهمید که همگى باطل شده از میان خواهند رفت.

مولانا می گوید: در دریای اسرار الهی، محو کاربرد دارد نه نحو. اگر از سر هستی خود گذشتی و از خود‌بینی و اوصاف بشری دست بر‌داشتی و در اصطلاح مرده شدی، این دریا تو را بر سر خود می‏گذارد و واقف به حقایق و اسرار نهفتهْ الهی می‏کند. اما اگر در بند تعینات و دل‌بستگی‌های دنیا هستی و زنده‏ای و در کام آب فرو می‏روی و هلاک می‏گردی. ای کسی که بر اثر تکبر و غرور، مردم را خر می‏خواندی و نادان فرض می‏کردی، اینک تو خود مانند خر وامانده شدی. اگر تو علامهْ دهر هستی، اکنون فنای این جهان و این دهر یعنی محو آثار تعیّن و خودی را در برابر معرفت حق ببین.اومی‏گوید: ما مرد نحوی مغرور را با جواب کشتیبان خاموش کردیم تا به شما بیاموزیم که محو چگونه است. اینک به پیروى مولانا قصه‏اى از نحوى دیگر که مولانا نقل فرموده و نتیجه‏ى آن همانند حکایت نحوى در مثنوى است بدین بحث مى‏پیوندیم: «همچنان روزى حضرت مولانا اصحاب را معانى مى‏فرمود، در اثناى سخن حکایتى مثال آورد که مگر نحویى در چاه افتاده بود، درویشى صاحب دل بر سر چاه رسیده بانگى زد که ریسمان و دول بیارید تا نحوى را از چاه بیرون کشیم، نحوى مغرور اعتراض کرد که رسن و دلو بگو، درویش دست از خلاص او باز کشید و گفت تا من نحو آموختن تو در چاه بنشین، اکنون جماعتى که اسیر چاه جاه و طبیعت گشته‏اند و پیوسته بپر هنر خود مى‏پرند تا ترک آن خیالات و هنرها نکنند و پیش اولیا سر ننهند حقا که از آن چاه خلاص نیابند و در صحراى و ارض اللَّه واسعه خرامان نشوند و بمقصود کلى نرسند.»[2]