گنج مخفی

جمال جهان جزوى از جمال مطلق است،

  (2875) گنج مخفى بد ز پرى چاک کرد             

(2876) گنج مخفى بد ز پرى جوش کرد             

گنجیدن زیر پوست: یعنی محدود شدن در مکان یا زمان یا قالب معین.

گنج مخفى بد ز پرى چاک کرد :اشاره است بحدیث:« قال داودُ علیه السلام یا ربِّ لِمَا ذا خَلَقتَ الخَلقَ قالَ کُنتُ کَنزاً مَخفیا فَأَحببتُ اَن اُعرَف فَخَلقتُ الخَلقَ لِکَى اُعرف.» (داود گفت اى پروردگار من چرا خلق را آفریدى گفت گنجى پنهان بودم دوست داشتم که شناخته شوم پس خلق را آفریدم تا مرا بشناسند.)[1]

چاک کردن: بر خود شکافتن، مجازا، فیضان جود و عنایت حق.

جوش کردن: بجوش آمدن،

پرى: در تعبیر مولانا فزونى کمال و یا سعه‏ى رحمت است،

 ( 2873) بلى همه عالم یک سره با تمام لطف و خوبیش سبویى است.( 2874) که تمام آن قطره‏اى از دجله حسن اوست که از پرى و خوبى در پوست نمى‏گنجد و پنهان نمى‏ماند.( 2875) گنج پنهانى بود که از پرى پرده را شکافته و خاک را روشنتر از افلاک نمود.( 2876) آرى آن گنج نهان از پرى جوش و خروش آغاز کرده خاک تیره را لباس اطلس پوشانیده خلعت سلطنت پوشید.

مولانا قصهْ مرد عرب وآب باران وبارگاه خلیفه ودجله را تمام می کند واز این جا وارد بحث تازه یی می شود که در آن کلِّ عالم را به یک سبوی آب تشبیه می کند وعالم غیب وحقیقت را به دجله.

او می گوید:ای پسر همهْ جهان به مثابه یک سبو بدان که لبریز از دانش و خوبی‌هاست. تمام جهان مادی اگر سرتا پا خوبی باشد در برابر دریای خوبیِ حق، یک قطره است، اما خوبی حق باز هم چنان عظمت بی‏نهایتی دارد که در هیچ محدوده‏ای و ظرفی نمی‏‏گنجد.

حضرت حق همانند گنجی نهان بود که از شدّت فزونی و پُری، هستی و آفرینش را شکافت. مولانا به این حدیث نبوی اشاره می‏کند: «قال داود(ع): یا ربّ لماذا خلقت الخلق‌؟ قال: کنت کنزا مخفیاً فاحببت ان اُعرف فخلقت الخلق لکی اُعرف». مطابق این حدیث در برابر سؤال حضرت داود از راز آفرینش، پروردگار می‏فرماید: من گنج نهان بودم و می‏خواستم شناخته شوم، خلق را آفریدم تا مرا بشناسد. آن‌چه در این بیت، خاک را تابان‌تر از افلاک می‏کند همین معرفت الهی است که انسانِ خاکی را به نور حق روشن می‏سازد. عرفا با استناد به همین حدیث، گفته‏اند: همهْ اجزای عالم، مظهر اسمی‏ از اسمای خداست و حقیقت انسان، مظهر جمیع اسماء و صفات اوست. حضرت حق‌تعالی، گنجی نهان بود، ولی از فرط اوصاف کمال، جوشید و خاک بی‏مقدار (انسان) را پادشاه پُر شکوه و فرّ نمود. آن کس که سبوی وجودش از آب علم و معرفتِ جزئی پُر است، اگر از دجلهْ کمال و معرفت الهی، شاخه‏ای می‏دید مسلّماً سبوی وجودش را درهم می‏شکست، زیرا برای وجودِ اعتباری خود در مقابل آن وجودِ حقیقی، ارزشی قائل نمی‏‏شد. مولانا تن و حیات مادی را به خُم و سبو تشبیه می‏کند و کمال روحانی و معنوی را به آب. آنان که شمه‌ای از آن بارقه و جمال الهی را دیدند، همیشه مست و مدهوش ماندند.

مولانا می‏گوید: توجه به این نکته حائز اهمیت است که نیاز و احتیاج، مرد عرب را به آن درگاه جلالت شاهی و آن دولت و اقبال کشاند.

استاد فروزانفر در تفسیر این ابیات چنین می گوید:مولاناجهان را تشبیه مى‏کند به سبویى که از حسن و جمال سرشار و لبریز ولى محدود است، این زیبایى و جمال که در اجزاى جهان مى‏نگریم قطره‏اى است از دریاى پهناور و بى‏کران جمال لم یزلى که از فرط پرى و کثرت هر آنى بشکلى جلوه مى‏کند و تاب مستورى ندارد، بدلیل حدیث که بموجب آن ذات حق گنجى نهان بود و دوست داشت که آن گنج را بر ملا کند و بر صحرا نهد تا شناخته شود پس جلوه و ظهور، محبوب خداست و آن چه مطلوب اوست بظهور مى‏رسد زیرا قادر مطلق و فعال ما یشاء است، مقصود ازین بیان، آنست که ما بجمال حسى نهایت پذیر مغرور نشویم و در آن حد، درنگ نکنیم و دایما در طلب زیادت باشیم و بر کمال بشرى دل نبندیم و رخش همت بسوى کمال مطلق بتازیم.

این حدیث مبناى عقیده‏ى صوفیان است در تجلى و مراتب آن که موسوم است به (حضرات) خفاى حق در مرتبه‏ى غیب هویت ذات است که از آن خبر نتوان داد، آن جا که نه اسم و نه صفت هیچ یک را راه نیست و بدین مناسبت آن را «حضرت بى‏نشان» و گاهى «عدم» مى‏گویند. از تجلى ذات بر خود، اسما و صفات و اعیان ثابته در ظهور آمدند، صادر اول بر این عقیده وجود مطلق است که او را «عماء» مى‏نامند، سائر مراتب خلقت از عقول و نفوس و عالم مثال و یا هباء از وجود مطلق پدید شده‏اند. [2]