طرح مسئله فنا و بقا،

(2877) ور بدیدى شاخى از دجله‏ى خدا             




 


آن سبو را او فنا کردى فنا






(2878) آن که دیدندش همیشه بى‏خودند             




 


بى‏خودانه بر سبو سنگى زدند






(2879) اى ز غیرت بر سبو سنگى زده             




 


و این سبو ز اشکست کاملتر شده‏






(2880) خم شکسته آب از او ناریخته             




 


صد درستى زین شکست انگیخته‏






(2881)جزو جزو خم به رقص است و به حال             




 


عقل جزوى را نموده این محال‏






(2882) نى سبو پیدا در این حالت نه آب             




 


خوش ببین و اللَّه اعلم بالصواب‏

شاخ: جوى فرعى که از رودخانه یا نهر بزرگ تر جدا کنند.

و این سبو ز اشکست کاملتر شده‏: یعنی رفع خودبینی موجب کمال انسان شود.

صد درستى: یعنی صد تا درستی و کمال الهی در این سبوشکنی است.

جزو جزو خم به رقص است و به حال: یعنی همهْ اجزاء شکسته شده از فرط شادی در رقصند، زیرا حیات ابدی یافتند و به اصل خود پیوستند. 

 عقل جزوى را نموده این محال: یعنی عقل جزئی، حیله‌گر، چون به حیات مادی می‏اندیشد این حیات معنوی، پس از شکسته شدن تن را نمی‏‏پذیرد و محال می‏داند .         

( 2877) اگر قطره‏اى از دجله خداوندى مى‏دید آن سبو را معدوم و فانى مى‏نمود.( 2878) آنان که دیده‏اند همیشه از خود بى‏خود بوده و بى‏اختیار سبو را بسنگ زده‏اند. ( 2879) اى آن که از روى غیرت بر سبو سنگ زده‏اى آن سبو از شکستن درست‏تر و کاملتر شده.( 2880) خم شکسته شده ولى آبش نریخته و از این شکستن صد درستى بوجود آمده است.( 2881) جزء جزء خم در حال رقص و طربند ولى عقل جزئى این کیفیت را باور ننموده و محال تصور مى‏کند. ( 2882) خوب بین باش که در این حالت نه سبو پیدا است و نه آب دیده مى‏شود.

ای آن‌که از روی غیرت و همّت، سنگی بر سبوی وجودت زده‌ای، این سبو بر اثر شکستگی، کامل‌تر نیز شده است؛ یعنی رفع خودبینی موجب کمال انسان شود. صد تا درستی و کمال الهی در این سبوشکنی است، زیرا از فنای خود به بقاء بالله می‏توان رسید. همهْ اجزاء شکسته شده از فرط شادی در رقصند، زیرا حیات ابدی یافتند و به اصل خود پیوستند. اما عقل جزئی، حیله‌گر، چون به حیات مادی می‏اندیشد این حیات معنوی، پس از شکسته شدن تن را نمی‏‏پذیرد و محال می‏داند، چگونه ممکن است سبویی بشکند ولی آبش نریزد؟ مولانا می‏گوید: در حالت فنا و فانی‌شدن، دیگر نه سبو پیداست و نه آب، باید بتوانی خوب این سخن و گوهرِ کلام را هضم کنی و نیکو بیندیشی، که خدا آگاه‌تر به درستی است.

صاحب کتاب کشف اسرار معنوى در شرح این ابیات چنین می گوید: مقصود آنست که شهود علم حق، رویت خود و خودى را فانى مى‏سازد و کسى که وسعت علم و احاطه‏ى اشراف حق تعالى را در یابد بعلم و معرفت مختصر و محقر بشرى فریفته نمى‏گردد، توان گفت که شهود کمال خداى تعالى بنحو کلى، وجود سالک را محو و فانى مى‏کند چنان که قطره در دریا و یا نور چراغ در روشنایى و فروغ خورشید. آن گاه مى‏گوید کسانى که جمال و کمال الهى را شهود مى‏کنند، مست و بى‏خود مى‏شوند زیرا ظرفیت و استعداد آدمى هر اندازه که فراخ و کمال یافته باشد نسبت بحق تعالى تنگ و محدود است، او مانند طفلى است که پیمانه‏ى کلان و شگرفى را که خوراى باده گساران دریا کش است و از باده‏اى کهن و دیرینه سال پر کرده‏اند، یک باره سر کشد و قطره‏اى باز نهلد، بى‏گمان، مست و بى‏خود از پا مى‏افتد و قواى او از تاثیر شراب فرو مى‏ریزد یا عاشقى فراق زده و شبها در انتظار وصل بروز آورده و از شرار عشق سوخته و تشنه‏ى وصال شده، درهاى امید بر روى او بسته و نومیدى سراپایش را فرا گرفته، او درین حالت تنها و نومید سر بر زانو نهاده، ناگهان معشوق از در بى‏خبر در آید، جمال دل فریب بدو نماید و روى بر روى او نهد و اشکش پاک کند و دست مهر بر سر خاک آلودش مالد، عاشق در چنین حالى خود را فراموش مى‏کند و واله و حیران فرو مى‏ماند، دل دادگان جمال احدیت نیز چنین‏اند، در وادى طلب مى‏تازند، سر بر آستان ارادت مى‏نهد، قواى جسمانى را در بوته‏ى ریاضت و مجاهدت مى‏گدازند، سر بر زانوى مراقبه، چشم بر دریچه‏ى عنایت مى‏گشایند تا کدام وقت و ساعت پرتوى از جمال جانان در تابد، تافتن همان و از خویشتن رفتن و نقد هستى در باختن همان. این بى‏خویشى و نیستى حکم و اثر تجلى است که کوه طور نیز با همه زفتى و بى‏خاورى آن را بر نتافت و همین که لمعه‏اى از خورشید زیبایى قهار حق بر آن پرتو افکند بر خود شکافت و از هم گسیخت. لیکن فناى سالک نه چون مرگ صورت است که عاقبت و سرانجام آن تباهى است، این فنا پیش آهنگ بقا و هستى جاویدان است و شکستن و درهم ریختنى است مقدمه‏ى درستى و پیوستن، صورت، کوزه وار مى‏شکند ولى آب معرفت و شراب ذوق از آن نمى‏ریزد و چگونه ممکن است بریزد در حالتى که قدرت خدایش نگهبانى مى‏کند و در کنارش مى‏دارد:

            چو شیشه ز آن شده‏ام تا که جام شه باشم             شها بگیر بدستم که دستکار توم‏

            عجب که شیشه شکافید و مى نمى‏ریزد             چگونه ریزد داند که بر کنار توم‏

دیوان، ب 18074، 18075

پیشتر، گفتیم که سالک پس از مجاهده و تسلط بر هوى و آرزوهاى نفسانى، ازین درجه برتر مى‏رود و از لذات معنوى برخوردار مى‏شود و اگر هم بدین لذات گراید از آنها خوشى بیشتر و تمام تر مى‏یابد، ممکن است مراد مولانا درین ابیات این نکته فرض شود.

تشبیه قالب و صورت جسمانى به کوزه درین بیت نیز آمده است:

            دل آب و قالب کوزه است و خوف بر کوزه             چو آب رفت باصلش شکسته گیر سفال‏

دیوان، ب 14315

سپس اشاره مى‏کند به این نکته که صوفیان معتقداند ، چون سالک وجود خود را شکست و بموت ارادى مرد، نور ذات احدیت که جامع جمیع اسما و صفات است، تمامى اجزاى وجودش را فرا مى‏گیرد و قوتهاى نفسانى سالک در نور حق مستهلک و ناچیز مى‏گردد، تجلى ذاتى جامع همگى تجلیهاى اسمایى و صفاتى است بنا بر این هر قوتى عمل قوتهاى دیگر را تواند کرد هم چنان که حق تعالى احدى الذات و الصفات است و بذات خود، عالم و سمیع و بصیر است پس در آن حالت، سالک بچشم مى‏بیند و مى‏شنود و مى‏بوید و مى‏چشد و این آلتها صفت یگانگى مى‏گیرند و یک باره بدل مى‏شوند مثل آن که در حالت خواب، آدمى هم مى‏بیند و هم مى‏شنود و هم لمس مى‏کند و آن جا چشم و گوش و حاسه لمس در کار نیست.[1]‏