گوناگونی اجزاء خلقت ویگانگی آنها درکلّ هستی

ازالف تا یا: یعنی از اول تاآخر، همهْ آنها، مضمون سخن باز گشتی دارد به گوناگونی اجزاء خلقت ویگانگی آنها درکلّ هستی و می گوید:حروف الفباء درظاهر هریک شکلی دارد، اما دربیان ونگارش همراه با یکدیگر وظیفه یی انجام می دهند ویک کلّ اند. اجزاء هستی نیز چنین اند. عبد الرحمن جامى گفته است:

            اعیان حروف در صورت مختلف‏اند             لیکن همه در ذات الف موتلف‏اند

            از روى تعین همه با هم غیراند             وز روى حقیقت همه عین الف‏اند

شور: یعنی پریشانی خاطر،دراین جا مرادف شک ودو دلى است.

از یکی رو ضدّ و یک رو متحد: یعنی در حروف مختلف اختلافاتى هست، از یک رو با هم ضدند و از یک روى دیگر با هم متحدند

( 2927) اولا بدان که افراد مختلف بشر در این جهان مثل حروف الفبا ساختمان و روح و روانشان با هم اختلاف دارد.( 2928) در حروف مختلف اختلافاتى هست اگر چه سر هم رفته همه حرف هستند و یکى محسوب مى‏شوند اینها مثل ساعات روزاند که از اول تا آخر یک روز محسوب مى‏شود ولى هر ساعت و دقیقه با ساعات و دقایق دیگر اختلاف دارد.( 2929) از یک رو با هم ضدند و از یک روى دیگر با هم متحدند زیرا همه بشرند.

روز رسوایی و شکوفایی

عَرض : اصطلاح نظامی به معنای رژه‌دادن یا سان‌دیدن است. این واژه ومضمون مستفاد از سوره الحاقه است: « یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفَى مِنکُمْ خَافِیَةٌ»:[1] در چنین روی به عرض می‏‏ایستید و(برخداوند عرضه می شوید) و هیچ راز شما پنهان نمی‏‏ماند.

سودایى: سیه فام و تیره رنگ، درین مورد. پهلو زدن با چیزى، به کنایه، برابرى جستن، رقابت و هم چشمى کردن.

شب: کنایه از دوران خاموشی جهان پیش از قیامت است که درآن گناهِ گنهکاران پنهان است.

خار او: اضافهْ تشبیهی است و «او» همان گنهکار است که وجودش یک برگ گل ندارد وهمه خار است .

خار بی معنی: کسی است که گل معنی بروجود او نمی روید.

پهلو زدن: برابری کردن

 ( 2930) روز قیامت روزى است که حقیقت این افراد را خوب یا بد عرضه مى‏کنند و آشکار مى‏سازند و البته طالب عرضه شدن کسى است که داراى جلال و حشمت و زیور و زینت باشد.( 2931) هر کس که روان او چون هندو سیاه باشد آن روز نوبت رسوایى او است.( 2932) چون چهره روشنى نداشته زشت و بد ترکیب است طالب شب و تاریکى خواهد بود که پرده بدى و نقاب چهره زشت او باشد.( 2933) او چگونه برگ گل را خار نشمارد در صورتى که بهار دشمن اسرار او بوده زشتیش را آشکار مى‏سازد.( 2934) ولى آن کسى که سر تا پا گل و سوسن است بهار براى او چون دو چشم روشن مطبوع و دل پذیر است.( 2935) خار بى‏معنى طالب خزان است تا با گلستان دعوى همسرى کند.

 روز رستاخیز، روز نمودارشدن همه حقایق است. همه انسان‏ها روز قیامت در برابر پروردگار قرار می‏‏گیرند و هر یک هر چه دارد به نمایش می‏‏گذارد و کسی که سان می‏‏بیند، خداست که با زیب و فر است و فقط زیبایی و شکوه او جلوه‌گر است. کسی روز قیامت را دوست می‏‏دارد که باطنش به زیور کمالات و اعمال صالح و معارف آراسته شده باشد.

روز قیامت برای گنه‌کاران روز رسوایی است و هر کسی که گناه او را همانند هندو، سیه چهرهْ بد‌اندیش نموده است، کوس رسوایی او زده می‏‏شود. آن‌که چهره باطنی‌اش روشن نیست و مانند آفتاب عالم‌‌تاب نمی‏‏درخشد و به سیاهی کفر و عصیان تیره شده است، جز شب که هم‌چون نقاب همه چیز را می‏‏پوشاند، چیز دیگری نمی‏‏خواهد، زیرا، شب روپوشی است که سیاهی او را می‏‏پوشاند. وجود خارستانی گنه‌کار که یک برگ گل در وجودش یافت نمی‌شود، از بهاران رستاخیز که افشاکنندهْ اسرار و پنهان کاری‏هاست گریزان است، ولی کسی که از سر تا پایش گل و سوسن است، بهار برایش به مثابهْ دو چشم روشن است و رستاخیز را دوست می‏‏دارد، چرا که در این روز معلوم می‏‏شود که صاحب کمال است، اما انسان گناه کار چون تهی از اسرار و حقایق الهی است، همیشه طالب دنیا و خزان است، زیرا چنین خاری فقط در خزان می‏‏تواند با بوتهْ گل یک‌سان و برابر باشد.