مسلک: راه بردن و مقصود نوع هدایت کردن است:

            در تحیّات و سلام الصّالحین             مدح جمله انبیا آمد عجین‏

            مدحها شد جملگى آمیخته             کوزه‏ها در یک لگن در ریخته‏

           ز انکه خود ممدوح جز یک بیش نیست             کیشها زین روى جز یک کیش نیست‏

ب /2124- 2122 / د3

خواب بردن: غالب شدن خواب، که در اینجا غفلت و بى‏توجهى شنونده مقصود است.

سنگ‏هاى آسیا را آب بردن: ویران شدن آسیا، در اینجا مقصود باز ماندن شاعر است از گفتار:

            بحر کف پیش آرد و سدّى کند             جر کند وز بعد جر مدّى کند

            این زمان بشنو چه مانع شد مگر             مستمع را رفت دل جایى دگر

  196- 195/د 2

طاحُون: آسیا، و استعارت از گردیدن زبان است در دهان.

آب در جوى اصلى باز راندن: استعاره از لب فرو بستن و در اندیشه فرو رفتن. منظور مولانا این است که اگرشما به این تعلیم وارشاد نیاز ندارید ما سخن را درسطحی بالاتر می گوییم، درست مثل این که آب را به جای تنورهْ آسیا در جوی اصلی رها کنند.

ناطقه: نفسى که ما بِهِ الامتیاز انسان است از دیگر جانداران، قوه تفکّر.

آن نطق: یعنی بیان اسرار الهی

تحتها الانهار: زیر آن جویها است، برگرفته است از قرآن کریم : «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ» که در آیه‏هاى فراوان آمده است.[1]

از سر قدم ساختن: استعارت از با شتاب و با اشتیاق رفتن. یعنی با اشتیاق به سوی عدم مطلق می دود، عدمی که جسم وهستی مادی در آن فنا می شود، ولی انسان به هستی حق می پیوندد وبقاء بالله می یابد.

عرصه عدم: آن جا که از تعّینات نشانى نیست. آن جا که مشخصات صورى از میان رفته است، عالم معنى.

  ( 3100) وقتى شنوندگان همه بخواب رفتند لبهاى ناصحین بى‏حرکت مى‏مانند چون سنگهاى آسیا در وقتى که آب را از آسیا بر گیرند. ( 3101) مجراى این آب بالاتر از آسیا است و رفتن آب به آسیاب براى این است که آرد براى شما درست کنند.( 3102) وقتى که شما احتیاجى به آسیاب نداشته باشید آب بمجراى اصلى خود بر مى‏گردد.( 3103) قوه ناطقه که متوجه دهان و زبان و لب مى‏گردد براى تعلیم است و گر نه این آب که ناطقه نام دارد جوى جداگانه مخصوص بخود دارد.( 3104) از آن مجرا جارى شده بدون صدا و بدون قال و قیل و بحث مکرر مى‏رود و مصداق کلمه انهار در آیه جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ است که به گلستانها و گلزارها مى‏رود.( 3105) بار الها تو جان را آن مقام بنما که در آن مقام کلام بدون حرف بوجود مى‏آید.( 3106) تا جان سر قدم ساخته بطرف عرصه پهناى عدم رهسپار گردد.

مولانا در جاى جاى از دفترهاى مثنوى شکایت از کوتاهى فهم مستمعان دارد، و بلند بودن معانى، که وى در صدد بیان آن است. لیکن از آن جا که تربیت کنندگان باید سخن خود را بگویند شاید گوشى شنوا آن را بشنود، ناچار از بیان حقیقتند، و اگر دریافتن آن حقیقت برتر از طاقت همگان باشد، باید آن را چنان گویند که در خور دانش آنان شود.

مولانا می گوید: اکنون که شما گوش فرا نمى‏دارید، و یا خود را نیازمند ارشاد نمى‏بینید، دو لب از سخن مى‏بندم. نفس ناطقه از عالم علوى است و اگر از مجراى دهان جسم خاکى سخن مى‏گوید براى ارشاد شماست، و گر نه آن خود زبانى دیگر دارد، آن بى‏سخن و بى‏تکرار صوت در جوى معنى مى‏رود تا به بهشت حق تعالى برسد، که نهرها از آن جارى است.

          اینچ مى‏گویم به قدر فهم توست             مُردم اندر حسرت فهم درست‏

  2098 /د3

از نفس ناطقه چنان که اشاره شد عقل مقصود است و زبان در دهان ترجمان آن قوّه است، و این که زبان در دهان مى‏گردد تا آن قوّه را به فعل رساند، تنها براى ارشاد و راهنمایى نفوس است لیکن خود قوّه ناطقه از عالم دیگر است و درک آن نیازى به لفظ و تکرار لفظ ندارد و نیز پایان ناپذیر است چرا که حقیقتها و معنیهاى آن به بهشت اسرار ربوبى مى‏پیوندد.

حرف وصوت وگفت را برهم زنم      تا که بی این هر سه با تو دم زنم

  1740/د1

مولانا می گوید: زبان و گفتار وسیلهْ تعلیم ناقصان است و قوّه ناطقه که قوّه‏اى است بسیط، آن را حدّى و نهایتى نیست، در این وسیله تجلّى مى‏کند. اما زبان نمى‏تواند تمام حقیقت ناطقه را بیان دارد. آن چه آن حقیقت را در مى‏یابد عقل است و روح مجرّد. و چون این زبان خاموش گردد با زبان دیگر توان آن حقیقت را دریافت:

            دم مزن تا بشنوى از دم زنان             آن چه نامد در زبان و در بیان‏

            دم مزن تا بشنوى ز آن آفتاب             آن چه نامد در کتاب و در خطاب‏

  1306- 1305/د 3 و نیز:

            بر لبش قفل است و در دل رازها             لب خموش و دل پر از آوازها

            عارفان که جام حق نوشیده‏اند             رازها دانسته و پوشیده‏اند

  2239- 2238 /د5